Sunday, February 25, 2018
ज्ञानेश्वरी मधील सौंदर्य स्थळें (भाग दुसरा)
ज्ञानेश्वरी मधील सौंदर्य-स्थळे (भाग दुसरा)
माझ्या एका ज्येष्ठ स्नेह्याला मी काही वर्षांपूर्वी म्हटले होते की ज्ञानेश्वरीतील निवडक सौंदर्यस्थळें वाचकांसमोर ठेवावीत. त्या स्नेह्याचा व्यासंग दांडगा आहे. मात्र या विषयावर प्रस्थापितांनी शेकडोंनी पुस्तके लिहिली आहेत असे त्यांनी सांगितल्यावर जरासा खट्टू होत्साता तो विचार मी झटकून टाकला होता. पण परवांच अठरावा अध्याय पुन्हा वाचून संपवताना एक ओवी रूंजी घालत राहिली – “राजहंसाचें चालणें । भूतळीं जालिया शहाणें । आणिकें काय कोणें । चालावें चि ना ? ॥१७१३॥”
राजहंसाचे दिसणे नि चालणे अतिशय सुंदर आणि डौलदार असते हे खरें; पण म्हणून इतरांनी चालूंच नये काय ?
आणि अचानक मुरारीबापूंची आवडती फ्रेज आठवली – “स्वान्त: सुखाय श्री रघुनाथ गाथा”. आपल्या स्वत:च्या आनंदासाठी ‘निकल पडो’, ज्यांना इच्छा होईल ते सहभागी होतीलच. नि हां हां म्हणता पहिला भाग लिहून पण झाला. खूप रसास्वाद घेतला त्या ओव्यांचा पुन्हा एकदा ! असो.
इति प्रास्ताविक.
गीतेच्या पहिल्या अध्यायाला अर्जुन-विषाद-योग म्हणतात. ज्ञानदेवांनी प्रथम मंगलाचरणाच्या ओव्या लिहिल्यानंतर केलेले प्रास्ताविकाचे बहारदार वर्णन आपण पहिल्या भागांत संक्षिप्त स्वरूपात पाहिले. पुढे गीतार्थ विशद करताना रणांगणावरच्या एकंदर परिस्थितीचे वर्णन ज्ञानदेवांनी अतिशय विस्ताराने नि काहीशा भयभीत करणाऱ्या शब्दात केले, मात्र त्याचबरोबर त्यांची विनोदाची तऱ्हा देखील जाणवते, विशेशत: कौरव सैनिकांच्या घाबरगुंडीबद्दल.
धृतराष्ट्राच्या अवाजवी पुत्र-स्नेहाबद्दल ते परखडपणे म्हणतात, ‘तरी पुत्रस्नेहें मोहितु । धृतराष्ट्र असे पुसतु ।’ . पुत्रप्रेमामुळे भ्रांतिष्ट झालेल्या त्याला रणांगणावर काय चाललेय् याची उत्कंठा आहे. महाभारतातील हा धृतराष्ट्र अंतर्बाह्य आंधळा आहे. आपले शंभर पुत्र अविवेकाने आणि दुष्टपणे वागत आहेत हे त्याला माहीत होते. शिवाय गांधारीनेही आपल्या डोळ्यांवर पट्टी बांधून घेतली, म्हणजेच तिने सुध्दां मुलांच्या गैरवर्तणुकी कडे काणाडोळा केला होता. अशावेळी केवळ पुत्रप्रेम किंवा पतीप्रेमाची तरफदारी करता येत नाही. कारण प्रत्यक्ष सद्सद्विवेक बुध्दीचा पराभव येथे प्रकर्षांने जाणवतो. असो.
रणांगणावरील युध्दाच्या तयारीचे वर्णन ज्ञानदेव तपशीलवार देतात. मात्र तसे करताना ते उपमा-अलंकारांचा भरपूर वापर करतात. युध्दप्रवण तसेच शस्त्रप्रवीण योध्दयांचे कौतुक त्यांच्या विशेषणांवरून स्पष्टपणे दिसून येतेच, पण भीष्म-द्रोणांबद्दलचे त्यांचे गौरवोद्गार वाचताना आपणही कृतार्थ झाल्याची जाणीव सुखद असते.
गंगासुत भीष्माचार्यांच्या सामर्थ्याविषयी लिहिताना ज्ञानदेव म्हणतात की जसा समुद्र तरून जाणे अवघड असते नि त्यांतही जर वडवानल पेटलेला असेल ; किंवा, महाप्रलयात भयंकर सोसाट्याचा वारा सुटावा तसे आहेत भीष्म पितामह ! त्यांना उपमा देतात प्रतापतेजस्वी भानुची म्हणजे सूर्याची. आणि कर्णाला म्हटले – ‘रिपुगजपंचाननू’ म्हणजे शत्रूरूपी हत्तीचा नाश करणारा सिंह. कृपाचार्य तर एकटेच पुरेसे आहेत केवळ आपल्या संकल्पाने विश्वसंहार करू शकणारे.
अर्जुनाच्या रथाचे वर्णन तर लाजबाब आहे. महातेजस्वी असा तो रथ जणू गरूडाच्या दिमाखात चपळाइने वावरत होता. चार पांढरे शुभ्र घोडे जुंपलेला हा रथ उडणाऱ्या मेरू पर्वताप्रमाणे संपूर्ण सैन्यदळांत शोभून दिसत होता. आणि अश्व-वाहकु म्हणजे सारथी आहे वैकुंठाचा राणा भगवान श्रीकृष्ण. अशा रथाचे वर्णन करायला शब्द अपुरे पडतात. ध्वजस्तंभावर विराजमान आहेत मारूतीराय, जे प्रत्यक्ष भगवान श्री शंकर होत. सारथ्य करणाऱ्या प्रभूचे नवल पहा, भक्ताच्या अद्भुत प्रेमाखातर आपण स्वत: पुढे राहिला सर्व आक्रमणांना तोंड द्यायला नि आपल्या भक्ताला मागे बसविले त्याच्या सुखरूपतेसाठी !
युध्दाला सज्ज असलेल्या अर्जुनाच्या एकंदरच बदलत गेलेल्या मन:स्थितीचे बहारदार वर्णन पुढे येते. सर्व सैन्यांवर ओझरती नजर टाकल्यावर युध्दात कोणाकोणशी लढायचे आहे या उद्देशाने तो श्रीकृष्णाला जणू फर्मावतो की देवा, रथाला दोन्ही सैन्यांच्या बरोबर मधोमध नेऊन उभा कर म्हणजे मी क्षणभर कुणाशी लढायचंय् ते पाहीन. खरंतर हे कौरव अतिशय उतावळे, दुष्टबुध्दीचे आणि पराक्रम नसूनही लढण्याची खुमखुमी असलेले आहेत.
श्रीकृष्णाने रथ तिथे नेतांच त्याला समोर भीष्म, द्रोण नि इतर राजे दृष्टीस पडले. त्याने सगळ्या सैन्याकडे कुतुहलाने पाहिले नि म्हणाला,
‘कृष्णा बघ बघ ! हे तर आमचे सर्व गोत्रज आणि गुरू आहेत.’ हे शब्द ऐकून श्रीकृष्ण क्षणभर अचंबित झाले. त्यांच्या मनांत आले की हे काय नवीनच काढलंय् अर्जुनाने ; काहीतरी अनाकलनीय आहे एवढे मात्र खरे ! अर्जुनाच्या मनातील खळबळ त्या हृदयस्थ ईश्वराने लगेच जाणली पण त्यावेळी तो स्तब्ध राहिला.
इकडे अर्जुनाला समोर उभे असलेले भीष्मादि योध्दे केवळ प्रतिस्पर्धी न वाटता आपले चुलते, आजोबा, गुरू, बंधू, मामा दिसले. तसेच आपले इष्टमित्र, कुळातील तरूण नि मुले दिसूं लागली. त्याला त्यांत जिवलग मित्र, सासरे, पुत्र, नातू, तसेच ज्यांच्यावर उपकार केले असे सर्व दिसले.
आणि त्याची मन:स्थिती अचानक बदलली. विलक्षण करूणेने तो व्याकूळ झाला. मात्र त्याचवेळी अपमानित झालेली त्याची वीरवृत्ती त्याला सोडून गेली. या प्रसंगांचे वर्णन करतांना ज्ञानदेव एक विलक्षण उपमा देतात. ते लिहितात की ‘ज्या स्त्रिया उच्च कुळातल्या असतात, सद्गुण आणि सौंदर्याने परिपूर्ण असतात, त्यांना अंगच्या तेजस्वीपणामुळे दुसऱ्या स्त्रीचे वर्चस्व सहन होत नाही. नवयौवनाचा बहर असलेल्या नव्या स्त्रीच्या प्रेमांत कामुक पुरूष स्वत:च्या पत्नीला विसरतो, आणि त्या स्त्रीची योग्यता न पाहता वेडा होऊन बेतालपणे तिच्या म्हणण्याप्रमाणे वागतो. किंवा तप:सामर्थ्याने ऐश्वर्य प्राप्त झाले असतां वैराग्यसंपन्न पुरूषाची बुध्दि भ्रष्ट होते आणि त्याला वैराग्य नि मोक्षसिध्दीची स्मृती उरत नाही.’ “तैसें अर्जुना तेथ जाहलें । असतें पुरूषत्व गेलें । जे अंत:करण दिधलें । कारूण्यासी ॥”
किंवा, आधीचा मंत्रनिपुण असलेला मांत्रिक जर मंत्रोच्चारांत चुकला, तर त्यालाच उलट भूतबाधा होते. अगदी तसाच अर्जुन या महामोहाच्या बाधेने वेढला गेला. अतिस्नेहामुळे भ्रमित झालेला अर्जुन आता कृष्णाला अजीजीने विचारेल.”
किती सुंदर प्रसंगचित्रण आहे हे. हाच तो अर्जुन विषाद !
(क्रमश: …….)
माझ्या एका ज्येष्ठ स्नेह्याला मी काही वर्षांपूर्वी म्हटले होते की ज्ञानेश्वरीतील निवडक सौंदर्यस्थळें वाचकांसमोर ठेवावीत. त्या स्नेह्याचा व्यासंग दांडगा आहे. मात्र या विषयावर प्रस्थापितांनी शेकडोंनी पुस्तके लिहिली आहेत असे त्यांनी सांगितल्यावर जरासा खट्टू होत्साता तो विचार मी झटकून टाकला होता. पण परवांच अठरावा अध्याय पुन्हा वाचून संपवताना एक ओवी रूंजी घालत राहिली – “राजहंसाचें चालणें । भूतळीं जालिया शहाणें । आणिकें काय कोणें । चालावें चि ना ? ॥१७१३॥”
राजहंसाचे दिसणे नि चालणे अतिशय सुंदर आणि डौलदार असते हे खरें; पण म्हणून इतरांनी चालूंच नये काय ?
आणि अचानक मुरारीबापूंची आवडती फ्रेज आठवली – “स्वान्त: सुखाय श्री रघुनाथ गाथा”. आपल्या स्वत:च्या आनंदासाठी ‘निकल पडो’, ज्यांना इच्छा होईल ते सहभागी होतीलच. नि हां हां म्हणता पहिला भाग लिहून पण झाला. खूप रसास्वाद घेतला त्या ओव्यांचा पुन्हा एकदा ! असो.
इति प्रास्ताविक.
गीतेच्या पहिल्या अध्यायाला अर्जुन-विषाद-योग म्हणतात. ज्ञानदेवांनी प्रथम मंगलाचरणाच्या ओव्या लिहिल्यानंतर केलेले प्रास्ताविकाचे बहारदार वर्णन आपण पहिल्या भागांत संक्षिप्त स्वरूपात पाहिले. पुढे गीतार्थ विशद करताना रणांगणावरच्या एकंदर परिस्थितीचे वर्णन ज्ञानदेवांनी अतिशय विस्ताराने नि काहीशा भयभीत करणाऱ्या शब्दात केले, मात्र त्याचबरोबर त्यांची विनोदाची तऱ्हा देखील जाणवते, विशेशत: कौरव सैनिकांच्या घाबरगुंडीबद्दल.
धृतराष्ट्राच्या अवाजवी पुत्र-स्नेहाबद्दल ते परखडपणे म्हणतात, ‘तरी पुत्रस्नेहें मोहितु । धृतराष्ट्र असे पुसतु ।’ . पुत्रप्रेमामुळे भ्रांतिष्ट झालेल्या त्याला रणांगणावर काय चाललेय् याची उत्कंठा आहे. महाभारतातील हा धृतराष्ट्र अंतर्बाह्य आंधळा आहे. आपले शंभर पुत्र अविवेकाने आणि दुष्टपणे वागत आहेत हे त्याला माहीत होते. शिवाय गांधारीनेही आपल्या डोळ्यांवर पट्टी बांधून घेतली, म्हणजेच तिने सुध्दां मुलांच्या गैरवर्तणुकी कडे काणाडोळा केला होता. अशावेळी केवळ पुत्रप्रेम किंवा पतीप्रेमाची तरफदारी करता येत नाही. कारण प्रत्यक्ष सद्सद्विवेक बुध्दीचा पराभव येथे प्रकर्षांने जाणवतो. असो.
रणांगणावरील युध्दाच्या तयारीचे वर्णन ज्ञानदेव तपशीलवार देतात. मात्र तसे करताना ते उपमा-अलंकारांचा भरपूर वापर करतात. युध्दप्रवण तसेच शस्त्रप्रवीण योध्दयांचे कौतुक त्यांच्या विशेषणांवरून स्पष्टपणे दिसून येतेच, पण भीष्म-द्रोणांबद्दलचे त्यांचे गौरवोद्गार वाचताना आपणही कृतार्थ झाल्याची जाणीव सुखद असते.
गंगासुत भीष्माचार्यांच्या सामर्थ्याविषयी लिहिताना ज्ञानदेव म्हणतात की जसा समुद्र तरून जाणे अवघड असते नि त्यांतही जर वडवानल पेटलेला असेल ; किंवा, महाप्रलयात भयंकर सोसाट्याचा वारा सुटावा तसे आहेत भीष्म पितामह ! त्यांना उपमा देतात प्रतापतेजस्वी भानुची म्हणजे सूर्याची. आणि कर्णाला म्हटले – ‘रिपुगजपंचाननू’ म्हणजे शत्रूरूपी हत्तीचा नाश करणारा सिंह. कृपाचार्य तर एकटेच पुरेसे आहेत केवळ आपल्या संकल्पाने विश्वसंहार करू शकणारे.
अर्जुनाच्या रथाचे वर्णन तर लाजबाब आहे. महातेजस्वी असा तो रथ जणू गरूडाच्या दिमाखात चपळाइने वावरत होता. चार पांढरे शुभ्र घोडे जुंपलेला हा रथ उडणाऱ्या मेरू पर्वताप्रमाणे संपूर्ण सैन्यदळांत शोभून दिसत होता. आणि अश्व-वाहकु म्हणजे सारथी आहे वैकुंठाचा राणा भगवान श्रीकृष्ण. अशा रथाचे वर्णन करायला शब्द अपुरे पडतात. ध्वजस्तंभावर विराजमान आहेत मारूतीराय, जे प्रत्यक्ष भगवान श्री शंकर होत. सारथ्य करणाऱ्या प्रभूचे नवल पहा, भक्ताच्या अद्भुत प्रेमाखातर आपण स्वत: पुढे राहिला सर्व आक्रमणांना तोंड द्यायला नि आपल्या भक्ताला मागे बसविले त्याच्या सुखरूपतेसाठी !
युध्दाला सज्ज असलेल्या अर्जुनाच्या एकंदरच बदलत गेलेल्या मन:स्थितीचे बहारदार वर्णन पुढे येते. सर्व सैन्यांवर ओझरती नजर टाकल्यावर युध्दात कोणाकोणशी लढायचे आहे या उद्देशाने तो श्रीकृष्णाला जणू फर्मावतो की देवा, रथाला दोन्ही सैन्यांच्या बरोबर मधोमध नेऊन उभा कर म्हणजे मी क्षणभर कुणाशी लढायचंय् ते पाहीन. खरंतर हे कौरव अतिशय उतावळे, दुष्टबुध्दीचे आणि पराक्रम नसूनही लढण्याची खुमखुमी असलेले आहेत.
श्रीकृष्णाने रथ तिथे नेतांच त्याला समोर भीष्म, द्रोण नि इतर राजे दृष्टीस पडले. त्याने सगळ्या सैन्याकडे कुतुहलाने पाहिले नि म्हणाला,
‘कृष्णा बघ बघ ! हे तर आमचे सर्व गोत्रज आणि गुरू आहेत.’ हे शब्द ऐकून श्रीकृष्ण क्षणभर अचंबित झाले. त्यांच्या मनांत आले की हे काय नवीनच काढलंय् अर्जुनाने ; काहीतरी अनाकलनीय आहे एवढे मात्र खरे ! अर्जुनाच्या मनातील खळबळ त्या हृदयस्थ ईश्वराने लगेच जाणली पण त्यावेळी तो स्तब्ध राहिला.
इकडे अर्जुनाला समोर उभे असलेले भीष्मादि योध्दे केवळ प्रतिस्पर्धी न वाटता आपले चुलते, आजोबा, गुरू, बंधू, मामा दिसले. तसेच आपले इष्टमित्र, कुळातील तरूण नि मुले दिसूं लागली. त्याला त्यांत जिवलग मित्र, सासरे, पुत्र, नातू, तसेच ज्यांच्यावर उपकार केले असे सर्व दिसले.
आणि त्याची मन:स्थिती अचानक बदलली. विलक्षण करूणेने तो व्याकूळ झाला. मात्र त्याचवेळी अपमानित झालेली त्याची वीरवृत्ती त्याला सोडून गेली. या प्रसंगांचे वर्णन करतांना ज्ञानदेव एक विलक्षण उपमा देतात. ते लिहितात की ‘ज्या स्त्रिया उच्च कुळातल्या असतात, सद्गुण आणि सौंदर्याने परिपूर्ण असतात, त्यांना अंगच्या तेजस्वीपणामुळे दुसऱ्या स्त्रीचे वर्चस्व सहन होत नाही. नवयौवनाचा बहर असलेल्या नव्या स्त्रीच्या प्रेमांत कामुक पुरूष स्वत:च्या पत्नीला विसरतो, आणि त्या स्त्रीची योग्यता न पाहता वेडा होऊन बेतालपणे तिच्या म्हणण्याप्रमाणे वागतो. किंवा तप:सामर्थ्याने ऐश्वर्य प्राप्त झाले असतां वैराग्यसंपन्न पुरूषाची बुध्दि भ्रष्ट होते आणि त्याला वैराग्य नि मोक्षसिध्दीची स्मृती उरत नाही.’ “तैसें अर्जुना तेथ जाहलें । असतें पुरूषत्व गेलें । जे अंत:करण दिधलें । कारूण्यासी ॥”
किंवा, आधीचा मंत्रनिपुण असलेला मांत्रिक जर मंत्रोच्चारांत चुकला, तर त्यालाच उलट भूतबाधा होते. अगदी तसाच अर्जुन या महामोहाच्या बाधेने वेढला गेला. अतिस्नेहामुळे भ्रमित झालेला अर्जुन आता कृष्णाला अजीजीने विचारेल.”
किती सुंदर प्रसंगचित्रण आहे हे. हाच तो अर्जुन विषाद !
(क्रमश: …….)
Thursday, February 15, 2018
ज्ञानेश्वरीतील सौंदर्य-स्थळें (भाग १)
ज्ञानेश्वरी मधील सौंदर्य-स्थळें
गेली अनेक वर्षें ज्ञानेश्वरी वाचत असतांना प्रकर्षांने जाणवायचे ते तिचे विलक्षण लावण्य. खरंतर खूप वर्षांपूर्वीं इन्दौर येथील प्रा. प्र. गो. घाटे यांची रसाळ प्रवचनें ऐकून ज्ञानेश्वरीच्या प्रेमात पडलो होतो. विशेषत: ते ज्ञानेश्वरीतील सौंदर्य-स्थळे इतकी खुलवून सांगत की ती ऐकतांना गीतेतले गहन सिध्दांत साहाजिकच मागे पडत. कधीतरी आपण स्वत: गीता-ज्ञानेश्वरीचा अभ्यास करूं हे इतरांनाच नव्हे तर मलासुध्दां स्वप्नातही वाटले नसते. मात्र माझ्या निवृत्तीनंतरच्या काळात का होईना, ज्ञानेश्वरीसारखा भला मोठा खजिना हातीं आला ही केवळ पूर्वपुण्याई. असो.
आज सकाळीं माझ्या एका ज्येष्ठ आणि श्रेष्ठ स्नेह्याने आग्रहपूर्वक सूचना केली की ज्ञानेश्वरीतील तुम्हाला भावलेली सौंदर्यस्थळें तुमच्या भाषेंत सांगा. माझ्या मनांत तो विचार घर करून होताच, पण आजच्या संवादानंतर तो प्रत्यक्ष अंमलात येऊं म्हणतोय् !
मात्र प्रत्यक्ष आरंभ करतानाच जाणवतेय् ते असे कीं संपूर्ण ज्ञानेश्वरीच अतीव लावण्याची खाण आहे. कोणती रत्नें उचलावीत नि कुठली सोडून द्यावी हा संभ्रम कायम राहाणारच. तथापि, निदान प्रारंभ करण्यास्तव नमनापासून सुरूवात करूं. ओंकार-स्वरूप श्री गणेशाचे यथार्थ वर्णन केल्यावर श्री ज्ञानदेव सरस्वती शारदेचे वर्णन केवळ एकाच ओवींत पण किती समर्पकपणे करतात पहा. ‘आतां अभिनव वाग्विलासिनी । जे चातुर्यार्थ कलाकामिनी । ते शारदा विश्वमोहिनी । नमस्कारिली मियां ॥’
श्री शारदा ‘अभिनव’ आहे. अभिनव म्हणजे नित्य नूतन. खरे तर ती शक्ती आहे ईश्वराची, विविध रूपांनी प्रगटलेली संपूर्ण विश्वाचा कारभार चालवणारी, सतत बदलत राहणारी दिव्य शक्ती. तिला वाग्विलासिनी म्हटलें. सर्व प्रकारच्या वाचे वर म्हणजे बोलण्यावर मुक्त विहार करणारी. चार प्रकारच्या वाचा वर्णन केल्या आहेत, परा-पश्यंती-मध्यमा नि वैखरी. अधिक खोलात न शिरतां आपण वैखरीवर थोडे बोलू ! या बोलण्यामुळे खरं तर आपण व्यक्त होत असतो. लिहिणे हा देखील बोलण्याचाच प्रकार आहे म्हणा, मात्र लिहिलेले कुणी वाचलेच नाही तर तो निष्फळ खटाटोपच कीं ! असो.
तर, शारदेला वाग्विलासिनी म्हणाले ज्ञानदेव. एखाद्या उत्कृष्ठ वक्त्याचें वर्णन करतांना, ‘त्यांच्या जिभेवर प्रत्यक्ष सरस्वती नर्तन करते’ असे म्हटले जाते कारण ती सर्व विद्यांची अधिष्ठात्री देवता आहे. सर्व कलाप्रकारांची इष्टदेवता. अतिशय चतुर असलेली ही शारदा अखिल विश्वाला मोहवून टाकणारी आहे. खरें तर चारही पुरूषार्थांवर तिचीच सत्ता चालते. धर्म, अर्थ, काम नि मोक्ष तिच्याच अधिपत्त्याखाली प्राप्त करणे शक्य असते. अशा शारदेला ज्ञानदेव वंदन करतात.
सद्गुरूंच्या विषयीं लिहीताना ज्ञानदेवांची प्रतिभा विलक्षण जोमाने सळसळत जणूं उफाळून येते. त्यांना पूर्ण जाणीव आहे सद्गुरू अंतर्यामीं स्थिरावले असण्याची. आणि म्हणूनच अत्यंत आत्मविश्वासाने ते म्हणतात, ‘मज दृदयीं सद्गुरू । जेणें तारिलों हा संसारपूरू ।’ त्यांची सद्गुरूंवरील श्रध्दा अपरंपार आहे आणि स्वत: ज्ञानदेव ते पूर्णतृप्त झाल्याचे संपूर्ण श्रेय सद्गुरूंना देतात. विशेषेंकरून दहाव्या अध्यायापासून तर जवळजवळ प्रत्येकांत सद्गुरूंची स्तुती वाचत असतांना भक्तिभाव उचंबळून येणें क्रमप्राप्त ठरते. हा विषय आपण चर्चे दरम्यान अधिक विस्ताराने पुढे घेऊच.
‘महा-भारत’ या ग्रंथाविषयीं बोलतांना तर त्यांच्या वाणीला एक विलक्षण खुमारी चढते ! वेद-व्यासांच्या त्या अजरामर कृतीचे वर्णन करतांना उपमा-अलंकारांची ते अविरत उधळण करतात. या महान ग्रंथाला ते ‘विवेक-तरूं’ची असंख्य उद्यानें म्हणतात. सर्व सुखांचे आगर, सर्व प्रकारच्या चलनवळणाचें मूळ, सर्व रसांचे अमृतमय सागर, सगळे सिध्दांत किंवा पूर्ण ज्ञानाने परिपूर्ण असलेला हा ग्रंथ केवळ अजोड आहे असे ते आग्रहाने सांगतात. अनेकानेक कथांनी युक्त असलेली व्यास महर्षींच्या बुध्दीची ते मुक्तकंठाने स्तुती गातात. ते म्हणतात की हा ग्रंथ म्हणजे एक महाकाव्य असून श्री शारदेच्या शृंगारार्थ असलेल्या सर्व रत्नांचे भांडार आहे. सर्व धर्मांचे आश्रयस्थान नि संत-सत्पुरूषांचे तर ते प्रत्यक्ष हृद्यच आहे.
शब्दब्रह्माचे वर्णन केवळ बहारदार आहे. रसांचा रसाळपणा, शब्दांचा मऊसूत हळुवारपणा, महाबोधाची म्हणजेच आत्मज्ञानाची प्रचीती देणारा हा असामान्य ग्रंथ आहे असे ते आवर्जून सांगतात. हाच तो मोक्ष. येथे चातुर्य शाहाणे होते (म्हणजे चातुर्याला विवेकाची जोड मिळते), प्रमेयांना म्हणजे सिध्दांतांना अर्थ गवसतो आणि केवळ सुखाचाच अनुभव येतो. माधुर्याला अधिक गोडवा येतो, शृंगार केवळ कामुक न राहातां त्यातील सौंदर्य तेवढे शिल्लक राहते आणि जे जे योग्य नि उचित त्याला थोरपण लाभते. येथे कला अधिकच कुशल होते नि पुण्य विलक्षण तेजस्वी !
हा ग्रंथ केवळ श्रवण केल्याने जनमेजया कडून घडलेल्या मोठ्या पातकाचा (सर्पयज्ञ केल्यामुळे केलेली जीवहत्त्या) सहजगत्या समूळ परिहार झाला. इथें रंग अधिकच रंगतदार नि तेजस्वी दिसतात, तसेच सद्गुणांची थोरवी याच ग्रंथामुळे प्रकर्षांने जाणवते.
ज्याप्रमाणे सूर्यप्रकाशाने त्रैलोक्य उजळून जाते अगदी तसेच व्यासबुध्दीच्या किमयेने अखिल ब्रह्मांड दैदिप्यमान झालेले आहे.
चांगली मशागत केलेल्या जमीनीत उत्तम बियाणे पेरल्यावर जसे उत्तम पीक घेतां येते, अगदी तसेच या ग्रंथाच्या परिशीलनाने आपल्याला हवा तसा परिणाम सहजसाध्य होतो. अथवा, एखाद्या मोठ्या शहरांत वस्ती केल्यावर अडाणीपण आपसूक जाऊन माणूस अधिक सुसंस्कृत नि अधिक व्यवहारी बनतो अगदी तसेच व्यासांच्या लिखाणांद्वारे माणसें अधिक प्रगल्भ होतात, समंजस होतात. तारूण्याच्या ऐन बहरांत एखादी षोडशा अधिकच सुंदर दिसते. (रहाळकरांनी या ओवीचे इंग्रजीत असे वर्णन केलेय् – A girl on the threshold of adulthood appears radiantly beautiful by virtue of adolescent charm !) असो !!
अथवा, वसंतऋतूचे आगमन होताच वनश्रीत विलक्षण नव्हाळी जाणवते. किंवा, सोन्याच्या लगडीचे दागिने होताच त्या सोन्याचे वेगळेपण सहज दृग्गोचर व्हावे, अगदी तसेच वेदव्यासांच्या उद्बोधनाने कुठल्याही वस्तूला विलक्षण सौंदर्य सहजगत्या प्राप्त होते.
श्री ज्ञानदेव म्हणतात की या भारतांत (महाभारत) व्यासोक्तीचे इतके सौंदर्य दडलेलें आहे कीं प्रत्यक्ष इतिहासाने सुध्दा याचा आश्रय घेतला असावा ! इतकेच नव्हे तर सगळी अठरा पुराणें देखील आपल्याला प्रतिष्ठा मिळावी म्हणून अतिशय लीनता धरीत याच ग्रंथाच्या आश्रयार्थ आख्यानांसाठीं आलीं असावीत !
खरें तर, जे काही या ग्रंथात सापडणार नाही ते त्रैलोक्यांत असणेच अशक्यप्राय होय.
आणि म्हणूनच संपूर्ण त्रैलोक्याला ‘व्यासोच्छिष्ट’ अशी संज्ञा अगदी यथार्थपणे प्राप्त झाली आहे. असे हे महाभारत परमार्थाचे उगमस्थान असून सर्वोत्तम, शुध्द, अनुपमेय, अद्वितीय नि मोक्षदायक आहे.
ही कथा मुनिवर्य वैशंपायन यांनी नृपराज जनमेजयाला सांगितली, जी खरे पाहतां महाभारताचा सुगंधित कमल-पराग म्हणजेच भगवद्गीता होय. यादवांचा राणा प्रभु कृष्णनाथ अर्जुनाशी संवाद साधतोय्. खरोखर, वेदव्यासांनी वेदांचा प्रचंड सागर ढवळून काढला नि हे गीतारूपी लोणी बाहेर काढले. या नवनीताला ज्ञानाग्नींत कढवून त्याचे सुगंधित साजूक तूप तयार केले.
विरक्तांनी देखील ज्याची आस धरावी, संत-सज्जनांनी मनसोक्त भोगावे आणि जाणत्यांनी सोहं-भावांत दंग राहावे आणि जगाला अत्यंत वंदनीय असे आख्यान भक्तजनांनी श्रध्दापुर्वक श्रवण करावे. या संपूर्ण ग्रंथाचे सार भीष्मपर्वांत प्रसंगोपात्त आले आहे. प्रत्यक्ष भगवान् शिवशंभू आणि ब्रह्मदेवांनी वाखाणलेल्या या भागाचे नांव सुप्रसिध्द ‘भगवत् गीता’ असे आहे.
अतिशय आदरपूर्वक सनकादि मुनी याचे सेवन करतात.
मला अत्यंत आवडणारी ओवी म्हणजे –
“जैसे शारदीयेचे चंद्रकळे । माजीं अमृतकण कोंवळे । ते वेंचिती मनें मवाळें । चकोरतलगें ॥ तियांपरीं श्रोतां । अनुभवावी हे कथा । अति हळुवारपण चित्ता । आणुनियां ॥
हे शब्देंविण संवादिजे । इंद्रियां नेणतां भोगिजे । बोला आदि झोंबिजे । प्रमेयांसी ॥”
वाहवा !
चकोरतलग म्हणजे चकोर पक्षाची पिलें, ज्यांच्या चोंची इतक्या नाजुक की त्या चोचींना काहीच धरतां येत नाही. आणि म्हणून पक्षीण आपल्या चोचीतले अन्नकण त्या पिलाच्या तोडीं अलगद भरवते. अशी आख्यायिका आहे की चकोर पक्षी फक्त चंद्रकिरणांचेच सेवन करतात. ही कविकल्पना असली तरी रम्य आहे हे निःसंशय.
शरद ऋतूत येते को-जागरी पौर्णिमा नि त्यावेळचे हवामान नि एकंदरच वातावरण अतिशय प्रसन्न आणि उत्साहवर्धक असते. अशा वेळीं घडलेली साधना खरोखर खूपच ‘एलीव्हेटिंग’ ठरते हे स्वानुभवावरून सांगतो.
माऊलींनी चकोर पिल्लांचा दाखला देताना अति हळुवारपणे ते अन्नकण गिळण्याचा दृष्टांत दिला आहे. कोणत्याही साधनेत घिसाडघाई नसावी, मग्रूरी नसावी, हेकटपणाही नसावा. निवांतपण निश्चितच फलदायी.
पुढे म्हणतात, ‘हें शब्देविण संवादिजे’. अचानक एका सिनेमातल्या पंक्ती आठवल्या माडगुळकरांच्या ! (डोळ्यात वाच माझ्या तूं गीत भावनांचे).
म्हणजेच शब्दांशिवाय संवाद घडू शकतो तर. ‘इंद्रियां नेणतां’ म्णजे कुठल्याही लुडबुडीविना साधलेला संवाद दिव्यत्वाशीं !
अगदी तशीच ही कथा ऐका मन एकाग्र करीत हळुवारपणे, माऊली विनवतात. म्हणजे मग बोलण्या आधीच निश्चित मतितार्थ तुम्हाला कळेल.
पुढे उदाहरण देतात कमलदलांवरून मध चाखणाऱ्या भुंग्याचे. तो इतक्या हळुवारपणे कमल दलावर बसतो की मधाबरोबर केसरसुध्दा गेल्याची बित्तंबातमी कमळाला राहात नाही ! तसेच कौशल्य गीता पाठकाने दाखवायला पाहिजे.
मग कुमुदिनीचे म्हणजे संध्याकाळीं विकसित होणाऱ्या कमळाच्या निर्व्याज, अपेक्षारहित प्रेमाचा दाखला देतात. आकाशांत चंद्र उगवताच ही कमलिनी विकसित होते, जणूं आपल्या जागीं स्थिर राहूनही ती चंद्राला आलिंगन देते आहे आणि हा प्रेमभाव खरोखर विलक्षणच म्हणायला हवा.
या ओवीचा मतितार्थ लगेच सांगतात, ‘ऐसेनि गंभीरपणे । थिरावलेनि अंत:करणे । आथिला तोचि जाणे । मानूं इये ॥’
संत-सज्जनांनो, आपल्याला अर्जुनाच्या पंक्तीला बसून हा बहुमोल ठेवा मिळतोय्, तेव्हा कृपा करून अवधान द्यावें ! मी ही सलगी करतोय कारण तुमचे अंतःकरण अत्यंत दयाळू आहे. मायबापांचा स्वभावच असा असतो की बाळ बोबडे बोलले तरी त्याचा त्यांना आनंद होत असतो.
पुढे म्हणतात, ‘या गीतार्थाची थोरवी । स्वयें शंभू विवरी । जेथ भवानी प्रश्नु करी । चमत्कारौनी ॥’
गीतेची थोरवी प्रत्यक्ष भगवान् शंकर पार्वतीला सांगत असतांना तिला नवल वाटले, त्यावर तिच्या न विचारलेल्या प्रश्नाचे स्पष्टीकरण देत ते म्हणतात की हे देवी, जसे तुझे स्वरूप नित्य नवे असते तसाच गीतार्थ नित्य नूतन भासतो.
खरे तर देवी भवानी म्हणजेच माया. कायम बदलत राहणारी शक्ती. आणि गीता-ज्ञानेश्वरी वाचतांना दर वेळी आपल्यालाही नवनवीन अर्थ उमगतो हा सर्वांचाच अनुभव असतो.
पुढे म्हणतात, ‘वेदार्थसागरू । जया निद्रिताचा घोरू । तो स्वयें सर्वेश्वरू । प्रत्यक्ष अनुवादला ॥’
खरोखर, योगनिद्रेतील ईश्वराच्या घोरण्यातून ऋषींना वेद ऐकतां आले असे म्हणतात. इथें रणांगणावर उभे राहून तोच सर्वेसर्वा परमेश्वर अर्जुनाला स्वमुखें गीता सांगतोय ! आणि असे अगाध ज्ञान, जेथे वेदही मौनावतात तिथे माझ्यासारख्या मतिमंदाची काय कथा – असे कोण म्हणतंय् ? प्रत्यक्ष ज्ञानदेव !! पण तरीही अत्यंत लीनतेने सर्व श्रेय ते सद्गुरूंनाच देतात.
पुढे लोखंडाचे सोने करणाऱ्या परीसाचा दृष्टांत देताना ज्ञानदेव “वस्तुसामर्थ्या” चे महत्व सांगतात.
सरते शेवटीं, ‘तरी न्यून तें पुरतें । अधिक ते सरतें । करूनि घेयावें हें तुमतें । विनवित असे ॥’ या ओवीने श्री ज्ञानेश्वर महाराज प्रस्तावनेचा समारोप करतात.
ज्ञानेश्वरीतील सौंदर्य-स्थळें शोधावी लागतच नाहीत. पानोपानीं, ओवीगणिक तीं विखुरलेली आहेत याचा प्रत्यय प्रत्येक वाचकाला येतोच येतो. तथापि, केवळ पुनःप्रत्ययासाठी हा लेखनप्रपंच ! (क्रमश: पुढे……..!)
गेली अनेक वर्षें ज्ञानेश्वरी वाचत असतांना प्रकर्षांने जाणवायचे ते तिचे विलक्षण लावण्य. खरंतर खूप वर्षांपूर्वीं इन्दौर येथील प्रा. प्र. गो. घाटे यांची रसाळ प्रवचनें ऐकून ज्ञानेश्वरीच्या प्रेमात पडलो होतो. विशेषत: ते ज्ञानेश्वरीतील सौंदर्य-स्थळे इतकी खुलवून सांगत की ती ऐकतांना गीतेतले गहन सिध्दांत साहाजिकच मागे पडत. कधीतरी आपण स्वत: गीता-ज्ञानेश्वरीचा अभ्यास करूं हे इतरांनाच नव्हे तर मलासुध्दां स्वप्नातही वाटले नसते. मात्र माझ्या निवृत्तीनंतरच्या काळात का होईना, ज्ञानेश्वरीसारखा भला मोठा खजिना हातीं आला ही केवळ पूर्वपुण्याई. असो.
आज सकाळीं माझ्या एका ज्येष्ठ आणि श्रेष्ठ स्नेह्याने आग्रहपूर्वक सूचना केली की ज्ञानेश्वरीतील तुम्हाला भावलेली सौंदर्यस्थळें तुमच्या भाषेंत सांगा. माझ्या मनांत तो विचार घर करून होताच, पण आजच्या संवादानंतर तो प्रत्यक्ष अंमलात येऊं म्हणतोय् !
मात्र प्रत्यक्ष आरंभ करतानाच जाणवतेय् ते असे कीं संपूर्ण ज्ञानेश्वरीच अतीव लावण्याची खाण आहे. कोणती रत्नें उचलावीत नि कुठली सोडून द्यावी हा संभ्रम कायम राहाणारच. तथापि, निदान प्रारंभ करण्यास्तव नमनापासून सुरूवात करूं. ओंकार-स्वरूप श्री गणेशाचे यथार्थ वर्णन केल्यावर श्री ज्ञानदेव सरस्वती शारदेचे वर्णन केवळ एकाच ओवींत पण किती समर्पकपणे करतात पहा. ‘आतां अभिनव वाग्विलासिनी । जे चातुर्यार्थ कलाकामिनी । ते शारदा विश्वमोहिनी । नमस्कारिली मियां ॥’
श्री शारदा ‘अभिनव’ आहे. अभिनव म्हणजे नित्य नूतन. खरे तर ती शक्ती आहे ईश्वराची, विविध रूपांनी प्रगटलेली संपूर्ण विश्वाचा कारभार चालवणारी, सतत बदलत राहणारी दिव्य शक्ती. तिला वाग्विलासिनी म्हटलें. सर्व प्रकारच्या वाचे वर म्हणजे बोलण्यावर मुक्त विहार करणारी. चार प्रकारच्या वाचा वर्णन केल्या आहेत, परा-पश्यंती-मध्यमा नि वैखरी. अधिक खोलात न शिरतां आपण वैखरीवर थोडे बोलू ! या बोलण्यामुळे खरं तर आपण व्यक्त होत असतो. लिहिणे हा देखील बोलण्याचाच प्रकार आहे म्हणा, मात्र लिहिलेले कुणी वाचलेच नाही तर तो निष्फळ खटाटोपच कीं ! असो.
तर, शारदेला वाग्विलासिनी म्हणाले ज्ञानदेव. एखाद्या उत्कृष्ठ वक्त्याचें वर्णन करतांना, ‘त्यांच्या जिभेवर प्रत्यक्ष सरस्वती नर्तन करते’ असे म्हटले जाते कारण ती सर्व विद्यांची अधिष्ठात्री देवता आहे. सर्व कलाप्रकारांची इष्टदेवता. अतिशय चतुर असलेली ही शारदा अखिल विश्वाला मोहवून टाकणारी आहे. खरें तर चारही पुरूषार्थांवर तिचीच सत्ता चालते. धर्म, अर्थ, काम नि मोक्ष तिच्याच अधिपत्त्याखाली प्राप्त करणे शक्य असते. अशा शारदेला ज्ञानदेव वंदन करतात.
सद्गुरूंच्या विषयीं लिहीताना ज्ञानदेवांची प्रतिभा विलक्षण जोमाने सळसळत जणूं उफाळून येते. त्यांना पूर्ण जाणीव आहे सद्गुरू अंतर्यामीं स्थिरावले असण्याची. आणि म्हणूनच अत्यंत आत्मविश्वासाने ते म्हणतात, ‘मज दृदयीं सद्गुरू । जेणें तारिलों हा संसारपूरू ।’ त्यांची सद्गुरूंवरील श्रध्दा अपरंपार आहे आणि स्वत: ज्ञानदेव ते पूर्णतृप्त झाल्याचे संपूर्ण श्रेय सद्गुरूंना देतात. विशेषेंकरून दहाव्या अध्यायापासून तर जवळजवळ प्रत्येकांत सद्गुरूंची स्तुती वाचत असतांना भक्तिभाव उचंबळून येणें क्रमप्राप्त ठरते. हा विषय आपण चर्चे दरम्यान अधिक विस्ताराने पुढे घेऊच.
‘महा-भारत’ या ग्रंथाविषयीं बोलतांना तर त्यांच्या वाणीला एक विलक्षण खुमारी चढते ! वेद-व्यासांच्या त्या अजरामर कृतीचे वर्णन करतांना उपमा-अलंकारांची ते अविरत उधळण करतात. या महान ग्रंथाला ते ‘विवेक-तरूं’ची असंख्य उद्यानें म्हणतात. सर्व सुखांचे आगर, सर्व प्रकारच्या चलनवळणाचें मूळ, सर्व रसांचे अमृतमय सागर, सगळे सिध्दांत किंवा पूर्ण ज्ञानाने परिपूर्ण असलेला हा ग्रंथ केवळ अजोड आहे असे ते आग्रहाने सांगतात. अनेकानेक कथांनी युक्त असलेली व्यास महर्षींच्या बुध्दीची ते मुक्तकंठाने स्तुती गातात. ते म्हणतात की हा ग्रंथ म्हणजे एक महाकाव्य असून श्री शारदेच्या शृंगारार्थ असलेल्या सर्व रत्नांचे भांडार आहे. सर्व धर्मांचे आश्रयस्थान नि संत-सत्पुरूषांचे तर ते प्रत्यक्ष हृद्यच आहे.
शब्दब्रह्माचे वर्णन केवळ बहारदार आहे. रसांचा रसाळपणा, शब्दांचा मऊसूत हळुवारपणा, महाबोधाची म्हणजेच आत्मज्ञानाची प्रचीती देणारा हा असामान्य ग्रंथ आहे असे ते आवर्जून सांगतात. हाच तो मोक्ष. येथे चातुर्य शाहाणे होते (म्हणजे चातुर्याला विवेकाची जोड मिळते), प्रमेयांना म्हणजे सिध्दांतांना अर्थ गवसतो आणि केवळ सुखाचाच अनुभव येतो. माधुर्याला अधिक गोडवा येतो, शृंगार केवळ कामुक न राहातां त्यातील सौंदर्य तेवढे शिल्लक राहते आणि जे जे योग्य नि उचित त्याला थोरपण लाभते. येथे कला अधिकच कुशल होते नि पुण्य विलक्षण तेजस्वी !
हा ग्रंथ केवळ श्रवण केल्याने जनमेजया कडून घडलेल्या मोठ्या पातकाचा (सर्पयज्ञ केल्यामुळे केलेली जीवहत्त्या) सहजगत्या समूळ परिहार झाला. इथें रंग अधिकच रंगतदार नि तेजस्वी दिसतात, तसेच सद्गुणांची थोरवी याच ग्रंथामुळे प्रकर्षांने जाणवते.
ज्याप्रमाणे सूर्यप्रकाशाने त्रैलोक्य उजळून जाते अगदी तसेच व्यासबुध्दीच्या किमयेने अखिल ब्रह्मांड दैदिप्यमान झालेले आहे.
चांगली मशागत केलेल्या जमीनीत उत्तम बियाणे पेरल्यावर जसे उत्तम पीक घेतां येते, अगदी तसेच या ग्रंथाच्या परिशीलनाने आपल्याला हवा तसा परिणाम सहजसाध्य होतो. अथवा, एखाद्या मोठ्या शहरांत वस्ती केल्यावर अडाणीपण आपसूक जाऊन माणूस अधिक सुसंस्कृत नि अधिक व्यवहारी बनतो अगदी तसेच व्यासांच्या लिखाणांद्वारे माणसें अधिक प्रगल्भ होतात, समंजस होतात. तारूण्याच्या ऐन बहरांत एखादी षोडशा अधिकच सुंदर दिसते. (रहाळकरांनी या ओवीचे इंग्रजीत असे वर्णन केलेय् – A girl on the threshold of adulthood appears radiantly beautiful by virtue of adolescent charm !) असो !!
अथवा, वसंतऋतूचे आगमन होताच वनश्रीत विलक्षण नव्हाळी जाणवते. किंवा, सोन्याच्या लगडीचे दागिने होताच त्या सोन्याचे वेगळेपण सहज दृग्गोचर व्हावे, अगदी तसेच वेदव्यासांच्या उद्बोधनाने कुठल्याही वस्तूला विलक्षण सौंदर्य सहजगत्या प्राप्त होते.
श्री ज्ञानदेव म्हणतात की या भारतांत (महाभारत) व्यासोक्तीचे इतके सौंदर्य दडलेलें आहे कीं प्रत्यक्ष इतिहासाने सुध्दा याचा आश्रय घेतला असावा ! इतकेच नव्हे तर सगळी अठरा पुराणें देखील आपल्याला प्रतिष्ठा मिळावी म्हणून अतिशय लीनता धरीत याच ग्रंथाच्या आश्रयार्थ आख्यानांसाठीं आलीं असावीत !
खरें तर, जे काही या ग्रंथात सापडणार नाही ते त्रैलोक्यांत असणेच अशक्यप्राय होय.
आणि म्हणूनच संपूर्ण त्रैलोक्याला ‘व्यासोच्छिष्ट’ अशी संज्ञा अगदी यथार्थपणे प्राप्त झाली आहे. असे हे महाभारत परमार्थाचे उगमस्थान असून सर्वोत्तम, शुध्द, अनुपमेय, अद्वितीय नि मोक्षदायक आहे.
ही कथा मुनिवर्य वैशंपायन यांनी नृपराज जनमेजयाला सांगितली, जी खरे पाहतां महाभारताचा सुगंधित कमल-पराग म्हणजेच भगवद्गीता होय. यादवांचा राणा प्रभु कृष्णनाथ अर्जुनाशी संवाद साधतोय्. खरोखर, वेदव्यासांनी वेदांचा प्रचंड सागर ढवळून काढला नि हे गीतारूपी लोणी बाहेर काढले. या नवनीताला ज्ञानाग्नींत कढवून त्याचे सुगंधित साजूक तूप तयार केले.
विरक्तांनी देखील ज्याची आस धरावी, संत-सज्जनांनी मनसोक्त भोगावे आणि जाणत्यांनी सोहं-भावांत दंग राहावे आणि जगाला अत्यंत वंदनीय असे आख्यान भक्तजनांनी श्रध्दापुर्वक श्रवण करावे. या संपूर्ण ग्रंथाचे सार भीष्मपर्वांत प्रसंगोपात्त आले आहे. प्रत्यक्ष भगवान् शिवशंभू आणि ब्रह्मदेवांनी वाखाणलेल्या या भागाचे नांव सुप्रसिध्द ‘भगवत् गीता’ असे आहे.
अतिशय आदरपूर्वक सनकादि मुनी याचे सेवन करतात.
मला अत्यंत आवडणारी ओवी म्हणजे –
“जैसे शारदीयेचे चंद्रकळे । माजीं अमृतकण कोंवळे । ते वेंचिती मनें मवाळें । चकोरतलगें ॥ तियांपरीं श्रोतां । अनुभवावी हे कथा । अति हळुवारपण चित्ता । आणुनियां ॥
हे शब्देंविण संवादिजे । इंद्रियां नेणतां भोगिजे । बोला आदि झोंबिजे । प्रमेयांसी ॥”
वाहवा !
चकोरतलग म्हणजे चकोर पक्षाची पिलें, ज्यांच्या चोंची इतक्या नाजुक की त्या चोचींना काहीच धरतां येत नाही. आणि म्हणून पक्षीण आपल्या चोचीतले अन्नकण त्या पिलाच्या तोडीं अलगद भरवते. अशी आख्यायिका आहे की चकोर पक्षी फक्त चंद्रकिरणांचेच सेवन करतात. ही कविकल्पना असली तरी रम्य आहे हे निःसंशय.
शरद ऋतूत येते को-जागरी पौर्णिमा नि त्यावेळचे हवामान नि एकंदरच वातावरण अतिशय प्रसन्न आणि उत्साहवर्धक असते. अशा वेळीं घडलेली साधना खरोखर खूपच ‘एलीव्हेटिंग’ ठरते हे स्वानुभवावरून सांगतो.
माऊलींनी चकोर पिल्लांचा दाखला देताना अति हळुवारपणे ते अन्नकण गिळण्याचा दृष्टांत दिला आहे. कोणत्याही साधनेत घिसाडघाई नसावी, मग्रूरी नसावी, हेकटपणाही नसावा. निवांतपण निश्चितच फलदायी.
पुढे म्हणतात, ‘हें शब्देविण संवादिजे’. अचानक एका सिनेमातल्या पंक्ती आठवल्या माडगुळकरांच्या ! (डोळ्यात वाच माझ्या तूं गीत भावनांचे).
म्हणजेच शब्दांशिवाय संवाद घडू शकतो तर. ‘इंद्रियां नेणतां’ म्णजे कुठल्याही लुडबुडीविना साधलेला संवाद दिव्यत्वाशीं !
अगदी तशीच ही कथा ऐका मन एकाग्र करीत हळुवारपणे, माऊली विनवतात. म्हणजे मग बोलण्या आधीच निश्चित मतितार्थ तुम्हाला कळेल.
पुढे उदाहरण देतात कमलदलांवरून मध चाखणाऱ्या भुंग्याचे. तो इतक्या हळुवारपणे कमल दलावर बसतो की मधाबरोबर केसरसुध्दा गेल्याची बित्तंबातमी कमळाला राहात नाही ! तसेच कौशल्य गीता पाठकाने दाखवायला पाहिजे.
मग कुमुदिनीचे म्हणजे संध्याकाळीं विकसित होणाऱ्या कमळाच्या निर्व्याज, अपेक्षारहित प्रेमाचा दाखला देतात. आकाशांत चंद्र उगवताच ही कमलिनी विकसित होते, जणूं आपल्या जागीं स्थिर राहूनही ती चंद्राला आलिंगन देते आहे आणि हा प्रेमभाव खरोखर विलक्षणच म्हणायला हवा.
या ओवीचा मतितार्थ लगेच सांगतात, ‘ऐसेनि गंभीरपणे । थिरावलेनि अंत:करणे । आथिला तोचि जाणे । मानूं इये ॥’
संत-सज्जनांनो, आपल्याला अर्जुनाच्या पंक्तीला बसून हा बहुमोल ठेवा मिळतोय्, तेव्हा कृपा करून अवधान द्यावें ! मी ही सलगी करतोय कारण तुमचे अंतःकरण अत्यंत दयाळू आहे. मायबापांचा स्वभावच असा असतो की बाळ बोबडे बोलले तरी त्याचा त्यांना आनंद होत असतो.
पुढे म्हणतात, ‘या गीतार्थाची थोरवी । स्वयें शंभू विवरी । जेथ भवानी प्रश्नु करी । चमत्कारौनी ॥’
गीतेची थोरवी प्रत्यक्ष भगवान् शंकर पार्वतीला सांगत असतांना तिला नवल वाटले, त्यावर तिच्या न विचारलेल्या प्रश्नाचे स्पष्टीकरण देत ते म्हणतात की हे देवी, जसे तुझे स्वरूप नित्य नवे असते तसाच गीतार्थ नित्य नूतन भासतो.
खरे तर देवी भवानी म्हणजेच माया. कायम बदलत राहणारी शक्ती. आणि गीता-ज्ञानेश्वरी वाचतांना दर वेळी आपल्यालाही नवनवीन अर्थ उमगतो हा सर्वांचाच अनुभव असतो.
पुढे म्हणतात, ‘वेदार्थसागरू । जया निद्रिताचा घोरू । तो स्वयें सर्वेश्वरू । प्रत्यक्ष अनुवादला ॥’
खरोखर, योगनिद्रेतील ईश्वराच्या घोरण्यातून ऋषींना वेद ऐकतां आले असे म्हणतात. इथें रणांगणावर उभे राहून तोच सर्वेसर्वा परमेश्वर अर्जुनाला स्वमुखें गीता सांगतोय ! आणि असे अगाध ज्ञान, जेथे वेदही मौनावतात तिथे माझ्यासारख्या मतिमंदाची काय कथा – असे कोण म्हणतंय् ? प्रत्यक्ष ज्ञानदेव !! पण तरीही अत्यंत लीनतेने सर्व श्रेय ते सद्गुरूंनाच देतात.
पुढे लोखंडाचे सोने करणाऱ्या परीसाचा दृष्टांत देताना ज्ञानदेव “वस्तुसामर्थ्या” चे महत्व सांगतात.
सरते शेवटीं, ‘तरी न्यून तें पुरतें । अधिक ते सरतें । करूनि घेयावें हें तुमतें । विनवित असे ॥’ या ओवीने श्री ज्ञानेश्वर महाराज प्रस्तावनेचा समारोप करतात.
ज्ञानेश्वरीतील सौंदर्य-स्थळें शोधावी लागतच नाहीत. पानोपानीं, ओवीगणिक तीं विखुरलेली आहेत याचा प्रत्यय प्रत्येक वाचकाला येतोच येतो. तथापि, केवळ पुनःप्रत्ययासाठी हा लेखनप्रपंच ! (क्रमश: पुढे……..!)
Sunday, February 11, 2018
प्रेमात पडावे असे शेर-वुड !
प्रेमात पडावं असे शेर वुड !
साधारण तीन वर्षांपूर्वी रॉबिनहूडच्या इंग्लंडमधल्या नॉटिंगहम् मधल्या शेरवुड जंगलांत मुद्दाम वसवलेल्या सेंटरपार्क्स मध्ये तीन चार दिवस राहण्याचा योग जुळून आला होता. त्या जंगल रिसॉर्टवर बेहद फ़िदा झालो होतो.
मात्र गेला आठवडाभर बंगलोरच्या कॉंक्रीट जंगलमध्ये (मुद्दामच) वसवलेल्या शेरवुड पार्कमध्ये मनसोक्त राहण्याचा आनंद उपभोगला. तीन-साडेतीनशे वस्ती असलेलं हें रिसोर्ट किंवा हाउसिंग सोसायटी म्हणा हवं तर, खरोखरच भुरळ घालणारे निघाले.
तुम्हाला एव्हाना माहीत असेलच की चि. रवि-सिध्दीने बंगलोरला आपले दुसरें घर थाटले आहे. म्हणजे ते आलटून पालटून मुंबई नि बंगलोरच्या ऑफिसचा कारभार तेथे राहून पाहणार आहेत. त्यांना तिकडे जाऊन जेमतेम महिनाही लोटलेला नाही, पण आम्ही उभयतांनी त्यांचे नवीन वास्तव्याला भेट द्यावीच या आग्रहाखातर आम्ही दोघे आठवडाभर तिथे राहून आलों. ही शेरवुड सोसायटी खरंच अतिशय सुंदर, नीटनेटकी, सर्व बाजूंनी परिपूर्ण अशी आहे. साडेतीनशे ते चारशे वाहने सहज सामावून घेणारा अंडरग्राऊंड पार्किंग परिसर असल्याने एकही वाहन सोसायटीचे आंत फिरकतही नाही. चक्राकार वॉकिंग प्लाझा इमारतींच्या मधोमध फिरत असतो (म्हणजे आपण त्यावरून फिरतो – जरा पिज्जे !) इमारती दोन मजलीच असल्या तरी अंडरग्राऊंड पार्किंग पासून दुसऱ्या मजल्यापर्यंत प्रत्येक इमारतींला ‘लिफ्ट’ची सोय. बाकी सर्व ‘फॅसिलिटीज’ इतर कोणत्याही अत्याधुनिक सोसायटी प्रमाणेच उपलब्ध. मात्र तरीही अनेक प्रकारांमुळे वैशिष्ठ्यपूर्ण आहे हे “शेर वुड”. कितीतरी मराठी कुटुम्बं राहतात इथे नि तीनचार तर चक्क इन्दौरी ! गेले वर्षभरापासून दर रविवारी न चुकतां चालणारे ज्ञानेश्वरी अभ्यास मंडळ. पंचवीस तीस व्यक्तींचा सहभाग नि त्यातले निम्याहून अधिक पंचविशीतले ! आय टी प्रोफेशनल्स असूनही न चुकतां हजर राहणारे अभ्यासू साधक ! दिल बाग बाग हो गया ! त्यांना आपली इंग्रजी ज्ञानेश्वरी दिली नि काहींना तिची सीडी देखील. मुख्य म्हणजे अतिशय इंटर-ॲक्टिव्ह सेशन. मुख्य वक्ता स्वत: आय टी कंपनींत डायरेक्टर आहेत सबनिस आडनावांचे नि पन्नाशीच्या आतले. त्यांची पत्नी इंजिनियर ; आई उच्चशिक्षित नि गीता-ज्ञानेश्वरीवर प्रभुत्व असलेली. मात्र सगळेच्या सगळे
विलक्षण नम्र नि मनमिळाऊ . ते सकाळचे दीडदोन तास नि संध्याकाळी अडीचतीन तास इंदौरी फाटक मंडळींसमवेत कसे गेले ते कळलेच नाही. मात्र त्यातलाही पाऊण वेळ शेरवुडची तारीफ ऐकण्यांत नि बोलण्यांत गेला!
पुट्टपर्थीची ट्रिप खूपच छान झाली. गेल्या चाळीस वर्षांतल्या सुरम्य आठवणींनी मन मोहरून उठले. भजन-दर्शन मनसोक्त मिळाले. खरोखर कृतकृत्य झालों पुन्हा एकदां तिथे जाऊन.
परतीच्या वाटेवर ‘लेपाक्षी’ आणि ‘नंदी-हिल्स’ चा थरार मजेशीर होता. थेट घाटमाथ्यावर रविने गाडी अत्यंत कौशल्याने नेली नि तेथून दिसणारा पॅनोरामिक व्ह्यू डोळ्यांचे पारणें फेडणारा होता हे निर्विवाद.
मैसूर ची ट्रिपपण झकास झाली. खासकरून मैसूर पॅलेस नि चामुंडा हिल खूपच प्रेक्षणीय.
रस्त्याच्या दुतर्फा नि लांबलांबवर दृष्टीपथात येणारी हजारोनी असलेली नारळी-पोफळी-केळीचीं अक्षरश: जंगलें नि त्यामुळे दृग्गोचर हिरवागार प्रदेश मन मोहरून टाकणारा. अतिशय रोमांचक हवापाणी, रवि-सिध्दीचें अगत्य नि हौस यामुळें ही बंगलोर वारी कायमची स्मरणांत राहील.
तूर्त स्वल्पविराम !
८ फेब्रुवारी २०१८ पुणे
Best wishes,
Dr. Rahalkar
Dr. Rahalkar
Visit my blog-site - http://prabhurahalkar.blogspot.com/
Thursday, February 01, 2018
Atmaram Chapter Five स्वानुभव निरूपण
आत्माराम
Atmaram Chapter 5. स्वानुभव निरूपण
Verse 1
जय जयाजी स्वामी सर्वेश्वरा । आम्हां अनाथांचिया माहेरा ।
सार्थक झालें जी दातारा । तुमच्या कृपा कटाक्षें ॥१॥
On experiencing Self-Realisation the disciple prayed unto the Master, “ O Sadguru ! You are verily God personified ! You are the very refuge for us meek beings. Hail unto You ! O the Compassionate One, You looked at me benevolently and therefore I am fully contented and obliged. “
All humans are endowed with certain exceptional attributes that keep surfacing from time to time. One of those is gratefulness or being indebted. One usually acknowledges by just an exclaim such as Thank you or You are welcome.
However, when one truly feels obliged on receiving some favour or favourable gestures, his reciprocation is a little more cordial.
But while it comes to paying tribute or expressing indebtedness to a great and noble person, one’s expression is yet more humble and affectionate. Nevertheless, in case of Sadguru or the Lord Divine, the expression is overwhelming, extremely humble and meek. In fact words are useless on that occasion. Indeed, such experience in itself is most enlightening, gratifying and extremely pleasing. We were indeed very fortunate to experience those benevolent looks from many many great people on this planet thus far.
Verse 2
या मनाचेनि संगती । जन्म घेतले पुनरावृत्ती. ।
माया माईक असोनि भ्राती । वरपडें जाहलों होतो. ॥२॥
The disciple submits that one is born again and again being lured by Maya. Even while it is true that Maya is false and illusive, one gets deluded and entangled at her behests.
Human conscience is made of four intrinsic entities, which are the mind, intellect, ego sense and conscience as such, collectively famous as ‘internal tools’.
Now, Conscience envisages collection of entire feelings, emotions and experiences including memory. Intellect concerns thinking, storing, expressing and discriminating, which are hallmarks of brilliance or excellence. (Medha is super intelligence). The Mind is nothing but a bundle of desires. However, it is extremely fickle and therefore very very difficult to tame and control. Trying to control it is akin to collecting mercury particles splashed on the floor, as per Sri Dnyaneshwar Maharaj. And lastly the Ego. Oh ! It’s the greatest obstacle between us and the Divine. Nevertheless, it makes one’s personality evident enough.
However, the Mind possesses unique importance. It is verily the link that joins very subtle ‘being-ness’ with the gross visible world. It is mind that interacts with the visible world in order to bring about activity as such. It demonstrates distinctions and aberrations as well as tendency for attachment. Therefore it is also the seat of Ignorance too ! In fact, the power of mind is verily that of ignorance. That is exactly why even greatest of persons succumb to its whims. It lures even best of aspirants. Entire delusions inhabit the Mind alone.
In fact, the Intellect keeps warning about phoney-ness of the world, but the mind does not allow delusions about the world destroy. The mind binds the being with shackles of desires and times. Therefore the being has no other option but to revolve in cycles of repeated births and deaths. That is why the very purpose of spiritual way of life is to change mindset for the better.
Verse 3
जी मी मानवी किंकर । येकायेकीं जाहलों विश्वंभर ।
संदेह तुटला थोर । यातायातीचा. ॥३॥
(किंकर=दास ; विश्वंभर=जगाचा पालन-पोषणकर्ता)
Sir, I was an ordinary individual, a slave of the visible world thus far. However, That ‘me’ have become very Sovereign of the universe all of a sudden ! And therefore I am now free from entire worries and travails of repeated births and deaths.
Verse 4
मी संसारीहून सुटलों । पैलपार पावलों ।
मीच सकळ विस्तारलों । सर्वांभूतीं. ॥४॥
I am now free from the notion of doer-ship as well as being an enjoyer. I have crossed the worldly ocean and reached far shores of Self-Realisation and therefore I am aware that I alone pervade entire beings as Chaitanya.
This indeed is a verse that demonstrates actual experience of “Aham Brahmasmi”, the intermediate stage of Self-Realisation of being Brahmam, nothing less than that. We used the word intermediate because two riders still remain along with the word Brahmam. One is Aham, which denotes ego still lurking around and the other Asmi, denoting ‘time’. In fact Brahmam transcends both !
When humans are born they cry out ‘Kyaha, Kyaha” meaning ‘ko-ham’, “who am I “ after all !
He becomes aware of his body as he grows and then says, “Deho-ham”, meaning I Am the Body. Still later, on being battered by worldly idiosyncrasies he searches for a Master or Guru and while serving him he declares, “Daso-ham” I Am the servant, a Das.
The Master or Guru shows him the way and instructs, “ Tat Twam Asi”, meaning you are That, verily Brahmam !
The disciple continues his Sadhana and realises that he is Brahmam and so declares as “Aham Brahma Asmi”, however with two riders as mentioned above.
However, while continuation of his Sadhana he realises entire things and beings are also Brahmam and says “Sarvam Khalvidam Brahma”.
Still later he says “Ayam Atma Brahmam”, there is nothing other than Brahmam !
And in that Blissful state he keeps breathing in the rhythm of “So-Ham, So-ham, So-Ham” with every breath until only ‘Aham-Aham’ remains, which finally culminates as “Om” without any prefix or suffix !!
Ultimately, He merges and ‘becomes’ (!) “Om” !!!
(And That is True Swanubhava (Experience of the Self) for the Aspirant, which is consistent with description of “KRAMA-YOGI” as expounded in the Geeta and Jnyaneshwari.)
Verse 5
मी करून अकर्ता । मी परेहून पर्ता ।
मजमध्यें वार्ता । मी पणाची नाही. ॥५॥
Although it appears that I perform actions, I am not the doer. I transcend even “Para”, the fourth and subtlest forms of speech that is in the form of ‘inspiration’ or urge. There is no ‘Me-ness’ with me whatever.
Now, the narrator of this verse is not the ordinary ‘me’ of the physical body but the “Me” that has established himself in the conviction of being Brahmam. This Me is One with the Lord Divine and so ‘speaks’ alike, transcending all forms of speech including Para-Vani.
An anecdote comes to mind. Swami once asked an aspirant, “who are you?”. On getting the reply as being so and so, He asked another question, “where did you come from and where are you going?”
On listening to whatever the person said, Swami said that you should travel from Me to Us, and from Us to Him !
(We are all alone in the beginning while pursuing Sadhan. Later we are joined by so many others on the way, but the ultimate goal must be Him the Lord Divine, who dwells within everyone !!)
Verse 6
ऐसें जे निजबीज । गाळीव मी पणाचा फुंज ।
तो मुरलिया सहज । सीधचि आदिअंतीं. ॥६॥
(निजबीज=आत्मस्वरूपाचे मूळ; गाळीव=सूक्ष्मतम; फुंज=गर्व)
The conviction of being Brahmam is indeed very subtle me-ness. However, it accommodates very seed of Self-Experience. While this subtle awareness of being Brahmam also merges into oblivion, what remains is Experience of the pristine pure Form of Lord Divine. Indeed, that glorious self-evident form persists eternally from beginning to end.
Verse 7
ऐसा शिष्याचा संकल्पु । जाणोनि बोले भवरिपु ।
संसारसर्प भग्नदर्पु । केला जेणें. ॥७॥
(रिपु=शत्रू ; संसार सर्प=कर्तेपण ; भग्नदर्प=गर्वाचा नाश केलेला)
The Master listened to that emphatic statement from the disciple intently. Now, how is the Master like ? Indeed, he is enemy for births and deaths. Moreover, he is the destroyer of ego that keeps hissing every now and then, the serpent representing ego of doer-ship.
Indeed, Principle role of the Sadguru is to guide the disciple on to Royal road to Self-Realisation. He removes entire thorns in the form of doubt and suspicion ; he prevents calamities and dangers lurking around representing deadly snakes ; moreover, he cautions against pitfalls and slippery routes such as passion and sensuality. He demonstrates through precept and example virtues like detachment and egoless ness.
Verse 8.
जें स्वामीच्या हृदयीं होते । तें शिष्यांसी बाणलें अवचितें ।
जैसें सामर्थ्यें परीसातें । लोहो आंगीं बाणे. ॥८॥
Just as power of the legendary stone Parees converts iron into gold by a mere touch, entire Self-Experience with the Master easily percolated by virtue of his grace within conscience of the disciple.
Verse 9
स्वामीपरीसाचा स्पर्ष होतां । शिष्य परिसचि जाला तत्वतां ।
गुरूशिष्याची ऐक्यता । जाली स्वानुभवें. ॥९॥
Mere touch of the Master representing legendary Parees transformed the disciple representing iron into Parees itself ! It simply means that Self-Experience of both Master and disciple is just the same !!
This particular verse unearths a very subtle and special relation between the Sadguru and his disciple. Indeed, there have been some outstanding Master-Disciples pairs in the long and glorious history of India. Mention must be made of Sri Ramakrishna Paramahamsa as Master and Swami Vivekananda as greatest of Disciples. Sri Ramakrishna was fully enlightened ; however, Narendra was a truly inquisitive disciple. He would never accept anything blindly. He would always test everything on the touchstone of Sea-Experience. All of us are aware of the yeoman services he rendered unto Indian religious philosophy.
Verse 10
गुज स्वामीच्या हृदयीचें । शिष्यास वर्म तयाचें ।
प्राप्त जालें योगियांचें । निजबीज. ॥१०॥
The Master was ever immersed in blissful state of Enlightenment. However, when the disciple too attained that status, he could experience very secret therein. He could understand the basic tenet, which is the subject matter for Yogis to meditate upon.
Verse 11
बहुतां जन्मांच्या शेवटीं । जाली स्वरूपेंसी भेटी ।
येका भावार्थासाठीं । परब्रह्म जोडलें. ॥११॥
The ‘being’ was born on umpteen occasions. However he could acquire
Experience of the Self at long last. In fact, allegiance to only one tenet made him tune in with Divinity.
Indeed, this one single tenet may be singled out as ‘introspection’. The being begins to turn his vision from the outer visible world along with its idiosyncrasies, passions and desires etc towards his true self within him only. He gradually finds that his inner conscience is replete with immense joy and bliss. Moreover, he experiences immense peace while forgetting the outer world outright. Indeed, he discovers himself within him.
Verse 12
जो वेदशास्त्रांचा गर्भ । निर्गुण परमात्मा स्वयंभ ।
तयाचा येकसरां लाभ । जाला सद्भावें. ॥१२॥
Attribute-less, Self-Evident Lord Divine is the very basis, very principle for Vedas and entire Shastra. He is attainable the moments one tries to Know Him dispassionately with absolute allegiance unto Him.
Verse 13
जें ब्रह्मादिकांचें माहेर । अनंत सुखांचें भांडार ।
जेणें हा दुर्गम संसार । सुखरूप होये. ॥१३॥
The Lord Divine is the very refuge for entire Gods such as Brahmadev and the likes. He is the Treasure of Absolute Bliss. And therefore it is Joy all the way to cross this worldly ocean while one attains True Knowledge About Him.
Two aspects need to be remembered here. One is to possess or acquire very penchant to Know and experience Him and another is have a pure, doubtless allegiance or faith in Him being there. A clear and pure conscience is impossible without abandoning entire desires and passions along with gross as well as subtle ego that accompanies those. Possessing absolute allegiance or faith in the Divine is indeed Devotion unto Him the Divine.
Now, one says that this worldly ocean is very difficult to cross since it is fraught with umpteen dangers lurking therein. Sri Dnyanadev has very vividly described all those obstacles while crossing the River representing Maya. Nevertheless, he furnishes comfort and solace to ordinary humans, aspirants and even the enlightened ones that the ‘boatman’ Sadguru helps cross the River diligently, if only one has full faith in Him !
Verse 14
ऐसें जयास ज्ञान जालें । तयाचें बंधन तुटलें ।
येरां नसोनीच जडलें । सदृढ अविवेकें. ॥१४॥
While one acquires Knowledge of the Self (आत्मज्ञान) his entire shackles binding him to this world fall apart. However, those who are unable to acquire it are bound by worldly shackles which are in fact non-existent, due to lack of discriminative faculty between true and untrue, permanent versus ephemeral, righteous versus unrighteousness and so on.
Indeed, the so called ‘shackles’ never exist. We imagine those out of our ignorance. It is like a person embracing tree trunk and calling out for help, saying the tree is not leaving its hold !
Verse 15
संदेह हेंचि बंधन । निःशेष तुटला तेंचि ज्ञान ।
नि:संदेही समाधान । होये आपैसें. ॥१५॥
In fact, doubt and suspicion regarding one’s own True Self is real bondage, whereas getting rid of entire doubts and ficklenesses of mind is True Knowledge. Moreover, while the conscience firmly establishes itself where there is not even an iota of doubt, one experiences immense peace and contentment.
Faith over oneself is the crux of human life, be it worldly or spiritual. This faith in itself is the strongest tool one can possess since it provides a purpose to life, a conviction to strive. However, as the Lord says in the Geeta, संशयात्मा विनश्यती !
Verse 16
प्राणियास माया सुटेना । अभिमानें त्रिपुटी तुटेना ।
वृत्त्ति स्वरूपीं फुटेना । स्फूर्तिरूपें. ॥१६॥
It is very difficult for common ordinary humans to abandon attachment to worldly matters. Moreover those possess ego, the ego of ‘doer-ship’ and ever engrossed in the threesome, namely doer, action and activity. Therefore, there is not even the urge to Know his own True Self, which is Atma all the way.
Verse 17
जें मायाजाळीं पडिले । ते ईश्वरासी चुकले ।
ते प्राणी सांपडले । वासनाबंधनीं ॥१७॥
Those entangled in coils of Maya very naturally miss the Lord Divine, since they are engrossed in sensuality.
We have already considered nature of Maya during the second chapter of this work and therefore we are aware of its being phoney. Nevertheless, natural human instincts are to get engrossed in sensuality, a natural attributes of beings other than humans.
The Saints are ever engaged in reminding us that we are Human and not animals and therefore we must abandon entire animal traits outright. Animals are ever concerned with feeding themselves or copulating. Those possess obnoxious traits, which the humans must avoid at any cost. Saints exhort to become good human beings first (नर) and then only can dream of ‘becoming’ नारायण !
The only mechanism to discard animal traits is to get rid of wants and desires in the first place that are real ‘bondage’ for human beings.
Verse 18
जयाचें दैव उदेलें । तयास ज्ञान प्राप्त झालें ।
तयाचें बंधन तुटलें । नि:संगपणें. ॥१८॥
Only the fortunate ones are entitled to ‘acquire’ Knowledge, which is Knowledge of the Self (आत्मज्ञान) . He becomes free from ‘bondage’ since entire desires are destroyed outright and he is detached.
Verse 19
सर्वसाक्षी तुर्या अवस्था । तयेचाही तूं जाणता. ।
म्हणोनी तुज नि:संगता । सहजचि आली. ॥१९॥
Turiya state, which transcends waking dream and deep sleep stage, is a state of being perpetual witness status. And You being Atma are aware of that state as well. Which is exactly why You as Atma are detached from all other states.
Verse 20
आपणांसी तूं जाणसी । तरी तूं ही नव्हेसी ।
तूंपणाची कायेसी । मात स्वरूपीं ॥२०॥
Even while one recognises himself being Form of the Self, he is still not the All pervading Omniself, because there is nothing like ‘me-ness’ with the Omniself anyway !
The ‘being’ never forgets body consciousness during waking, dream or deep sleep stage. It is the Turiya State that recognises him as Atma, transcending ignorance. Although the latter state is more welcome, both knowledge and ignorance are relative terms. Therefore knowledge dispels ignorance first and then merges itself into the Divine.
This concept of dispelling ignorance as well as knowledge is beautifully explained by Sri Dnyaneshwar Maharaj in Amrutanubhava under captions of अज्ञान खंडन & ज्ञान खंडन.
Verse 21
जाणता आणि वस्तु । दोन्ही निमाल्यां उर्वरितु ।
तूंपणाची मातु । सहजचि वाव. ॥२१॥
While the Knower who Knows and the thing to be known disappear altogether, both ‘me-ness’ and ‘you-ness’ also vanish and what remains is pure Consciousness. There is no room for ‘me-ness’ whatever.
Verse 22
आतां असो शब्द पाल्हाळ । तुझें तुटलें जन्ममूळ ।
कां जें नाशिवंत सकळ । मदार्पण केलें. ॥२२॥
Enough of this verbiage now ! Since you have offered everything mortal unto Me, very reason for you being born again doesn’t exist anymore. You are now free from cycles of birth-deaths !
Indeed, the words Maya, desires, sensuality, perishability, body-consciousness, ‘me-ness’ etc are synonyms. Only the Omniself is eternal.
Verse 23
जें जें जाणोनि टाकिलें । ते ते नाशिवंत, राहिले ।
तुझे तुज प्राप्त झालें । अक्षईपद. ॥२३॥
Whatever you understood through notion of ‘me-ness’ is absolutely perishable, mortal and you abandoned all that knowingly. Now, on abandoning everything mortal, what remains is your true, eternal and permanent form, which you are now aware of.
While the Master guides the disciple, he is educating him upon discrimination between the permanent and ephemeral, just versus unjust, right from wrong, in short between Atma and Anatma. And that exactly leads him unto Eternal, ever-lasting State , अक्षय पद !
Verse 24
ऐसें बोलें मोक्षपाणी । ऐकोनि शिष्य लोटांगणीं ।
नि:संदेह स्वरूप मिळणीं । दोघे येकचि झालें. ॥२४॥
Listening to the bestower of Liberation itself thus, the disciple prostrated unto the Master full length. There is no doubt whatever that both of them merged into each other by virtue of the Enlightenment received.
Verse 25
ऐसा कृपाळू स्वामीराव । आदिपुरूष देवाधिदेव ।
शिष्यास निजपदीं ठाव । ऐक्यरूपें दिधला. ॥२५॥
Indeed, very Lord of Lords , Sat-Chit-Ananda embodied Sadguru Swami the Master is extremely compassionate. He established the Disciple unto the Omniself as one single whole.
In fact, that is the very reason of considering Sadguru as the Lord Of Lord’s by an eligible disciple.
Verse 26
जो शिष्य स्वामी शरण गेला । आणि संदेहा वेगळा झाला ।
तेणें जन्म सार्थक केला । जो देवांसी दुल्लभु. ॥२६॥
The disciple that offers his entire ego unto to the lotus feet of the Master, his entire doubts and suspicions about the Omniself disappear forever. He fulfils his life, which indeed very difficult for even the Gods !
Verse 27
ग्रंथ संपतां स्तुति उत्त्तरें । बोलताती अपारें ।
परी अर्थासी कारण, येरें । येरा चाड नाही. ॥२७॥
It is a common practice to extol importance of the scripture about to conclude and to describe in detail value of its recitations. However, it is the deep spiritual knowledge enshrined in the scripture that is really important and useful. Everything else is quite superficial anyway.
Verse 28
इति श्री आत्माराम । रामदासीं पूर्णकाम ।
नि:संदेह जालें अंतर्याम । सद्गुरूचरणीं. ॥२८॥
The Scripture Atmaram that fulfils every worldly, other-worldly and spiritual aspirations of the Lord’s Devotees comes to close here. Entire doubts and suspicions stand resolved while listening to it seated alongside the Lotus Feet Of Sadguru.
“श्री राम जय राम जय जय राम”
“हरये नम: हरये नम: हरये नम:”
Jai Sairam !
Dr. P. S. Rahalkar
Pune
1 st. February 2018
Atmaram Chapter 5. स्वानुभव निरूपण
Verse 1
जय जयाजी स्वामी सर्वेश्वरा । आम्हां अनाथांचिया माहेरा ।
सार्थक झालें जी दातारा । तुमच्या कृपा कटाक्षें ॥१॥
On experiencing Self-Realisation the disciple prayed unto the Master, “ O Sadguru ! You are verily God personified ! You are the very refuge for us meek beings. Hail unto You ! O the Compassionate One, You looked at me benevolently and therefore I am fully contented and obliged. “
All humans are endowed with certain exceptional attributes that keep surfacing from time to time. One of those is gratefulness or being indebted. One usually acknowledges by just an exclaim such as Thank you or You are welcome.
However, when one truly feels obliged on receiving some favour or favourable gestures, his reciprocation is a little more cordial.
But while it comes to paying tribute or expressing indebtedness to a great and noble person, one’s expression is yet more humble and affectionate. Nevertheless, in case of Sadguru or the Lord Divine, the expression is overwhelming, extremely humble and meek. In fact words are useless on that occasion. Indeed, such experience in itself is most enlightening, gratifying and extremely pleasing. We were indeed very fortunate to experience those benevolent looks from many many great people on this planet thus far.
Verse 2
या मनाचेनि संगती । जन्म घेतले पुनरावृत्ती. ।
माया माईक असोनि भ्राती । वरपडें जाहलों होतो. ॥२॥
The disciple submits that one is born again and again being lured by Maya. Even while it is true that Maya is false and illusive, one gets deluded and entangled at her behests.
Human conscience is made of four intrinsic entities, which are the mind, intellect, ego sense and conscience as such, collectively famous as ‘internal tools’.
Now, Conscience envisages collection of entire feelings, emotions and experiences including memory. Intellect concerns thinking, storing, expressing and discriminating, which are hallmarks of brilliance or excellence. (Medha is super intelligence). The Mind is nothing but a bundle of desires. However, it is extremely fickle and therefore very very difficult to tame and control. Trying to control it is akin to collecting mercury particles splashed on the floor, as per Sri Dnyaneshwar Maharaj. And lastly the Ego. Oh ! It’s the greatest obstacle between us and the Divine. Nevertheless, it makes one’s personality evident enough.
However, the Mind possesses unique importance. It is verily the link that joins very subtle ‘being-ness’ with the gross visible world. It is mind that interacts with the visible world in order to bring about activity as such. It demonstrates distinctions and aberrations as well as tendency for attachment. Therefore it is also the seat of Ignorance too ! In fact, the power of mind is verily that of ignorance. That is exactly why even greatest of persons succumb to its whims. It lures even best of aspirants. Entire delusions inhabit the Mind alone.
In fact, the Intellect keeps warning about phoney-ness of the world, but the mind does not allow delusions about the world destroy. The mind binds the being with shackles of desires and times. Therefore the being has no other option but to revolve in cycles of repeated births and deaths. That is why the very purpose of spiritual way of life is to change mindset for the better.
Verse 3
जी मी मानवी किंकर । येकायेकीं जाहलों विश्वंभर ।
संदेह तुटला थोर । यातायातीचा. ॥३॥
(किंकर=दास ; विश्वंभर=जगाचा पालन-पोषणकर्ता)
Sir, I was an ordinary individual, a slave of the visible world thus far. However, That ‘me’ have become very Sovereign of the universe all of a sudden ! And therefore I am now free from entire worries and travails of repeated births and deaths.
Verse 4
मी संसारीहून सुटलों । पैलपार पावलों ।
मीच सकळ विस्तारलों । सर्वांभूतीं. ॥४॥
I am now free from the notion of doer-ship as well as being an enjoyer. I have crossed the worldly ocean and reached far shores of Self-Realisation and therefore I am aware that I alone pervade entire beings as Chaitanya.
This indeed is a verse that demonstrates actual experience of “Aham Brahmasmi”, the intermediate stage of Self-Realisation of being Brahmam, nothing less than that. We used the word intermediate because two riders still remain along with the word Brahmam. One is Aham, which denotes ego still lurking around and the other Asmi, denoting ‘time’. In fact Brahmam transcends both !
When humans are born they cry out ‘Kyaha, Kyaha” meaning ‘ko-ham’, “who am I “ after all !
He becomes aware of his body as he grows and then says, “Deho-ham”, meaning I Am the Body. Still later, on being battered by worldly idiosyncrasies he searches for a Master or Guru and while serving him he declares, “Daso-ham” I Am the servant, a Das.
The Master or Guru shows him the way and instructs, “ Tat Twam Asi”, meaning you are That, verily Brahmam !
The disciple continues his Sadhana and realises that he is Brahmam and so declares as “Aham Brahma Asmi”, however with two riders as mentioned above.
However, while continuation of his Sadhana he realises entire things and beings are also Brahmam and says “Sarvam Khalvidam Brahma”.
Still later he says “Ayam Atma Brahmam”, there is nothing other than Brahmam !
And in that Blissful state he keeps breathing in the rhythm of “So-Ham, So-ham, So-Ham” with every breath until only ‘Aham-Aham’ remains, which finally culminates as “Om” without any prefix or suffix !!
Ultimately, He merges and ‘becomes’ (!) “Om” !!!
(And That is True Swanubhava (Experience of the Self) for the Aspirant, which is consistent with description of “KRAMA-YOGI” as expounded in the Geeta and Jnyaneshwari.)
Verse 5
मी करून अकर्ता । मी परेहून पर्ता ।
मजमध्यें वार्ता । मी पणाची नाही. ॥५॥
Although it appears that I perform actions, I am not the doer. I transcend even “Para”, the fourth and subtlest forms of speech that is in the form of ‘inspiration’ or urge. There is no ‘Me-ness’ with me whatever.
Now, the narrator of this verse is not the ordinary ‘me’ of the physical body but the “Me” that has established himself in the conviction of being Brahmam. This Me is One with the Lord Divine and so ‘speaks’ alike, transcending all forms of speech including Para-Vani.
An anecdote comes to mind. Swami once asked an aspirant, “who are you?”. On getting the reply as being so and so, He asked another question, “where did you come from and where are you going?”
On listening to whatever the person said, Swami said that you should travel from Me to Us, and from Us to Him !
(We are all alone in the beginning while pursuing Sadhan. Later we are joined by so many others on the way, but the ultimate goal must be Him the Lord Divine, who dwells within everyone !!)
Verse 6
ऐसें जे निजबीज । गाळीव मी पणाचा फुंज ।
तो मुरलिया सहज । सीधचि आदिअंतीं. ॥६॥
(निजबीज=आत्मस्वरूपाचे मूळ; गाळीव=सूक्ष्मतम; फुंज=गर्व)
The conviction of being Brahmam is indeed very subtle me-ness. However, it accommodates very seed of Self-Experience. While this subtle awareness of being Brahmam also merges into oblivion, what remains is Experience of the pristine pure Form of Lord Divine. Indeed, that glorious self-evident form persists eternally from beginning to end.
Verse 7
ऐसा शिष्याचा संकल्पु । जाणोनि बोले भवरिपु ।
संसारसर्प भग्नदर्पु । केला जेणें. ॥७॥
(रिपु=शत्रू ; संसार सर्प=कर्तेपण ; भग्नदर्प=गर्वाचा नाश केलेला)
The Master listened to that emphatic statement from the disciple intently. Now, how is the Master like ? Indeed, he is enemy for births and deaths. Moreover, he is the destroyer of ego that keeps hissing every now and then, the serpent representing ego of doer-ship.
Indeed, Principle role of the Sadguru is to guide the disciple on to Royal road to Self-Realisation. He removes entire thorns in the form of doubt and suspicion ; he prevents calamities and dangers lurking around representing deadly snakes ; moreover, he cautions against pitfalls and slippery routes such as passion and sensuality. He demonstrates through precept and example virtues like detachment and egoless ness.
Verse 8.
जें स्वामीच्या हृदयीं होते । तें शिष्यांसी बाणलें अवचितें ।
जैसें सामर्थ्यें परीसातें । लोहो आंगीं बाणे. ॥८॥
Just as power of the legendary stone Parees converts iron into gold by a mere touch, entire Self-Experience with the Master easily percolated by virtue of his grace within conscience of the disciple.
Verse 9
स्वामीपरीसाचा स्पर्ष होतां । शिष्य परिसचि जाला तत्वतां ।
गुरूशिष्याची ऐक्यता । जाली स्वानुभवें. ॥९॥
Mere touch of the Master representing legendary Parees transformed the disciple representing iron into Parees itself ! It simply means that Self-Experience of both Master and disciple is just the same !!
This particular verse unearths a very subtle and special relation between the Sadguru and his disciple. Indeed, there have been some outstanding Master-Disciples pairs in the long and glorious history of India. Mention must be made of Sri Ramakrishna Paramahamsa as Master and Swami Vivekananda as greatest of Disciples. Sri Ramakrishna was fully enlightened ; however, Narendra was a truly inquisitive disciple. He would never accept anything blindly. He would always test everything on the touchstone of Sea-Experience. All of us are aware of the yeoman services he rendered unto Indian religious philosophy.
Verse 10
गुज स्वामीच्या हृदयीचें । शिष्यास वर्म तयाचें ।
प्राप्त जालें योगियांचें । निजबीज. ॥१०॥
The Master was ever immersed in blissful state of Enlightenment. However, when the disciple too attained that status, he could experience very secret therein. He could understand the basic tenet, which is the subject matter for Yogis to meditate upon.
Verse 11
बहुतां जन्मांच्या शेवटीं । जाली स्वरूपेंसी भेटी ।
येका भावार्थासाठीं । परब्रह्म जोडलें. ॥११॥
The ‘being’ was born on umpteen occasions. However he could acquire
Experience of the Self at long last. In fact, allegiance to only one tenet made him tune in with Divinity.
Indeed, this one single tenet may be singled out as ‘introspection’. The being begins to turn his vision from the outer visible world along with its idiosyncrasies, passions and desires etc towards his true self within him only. He gradually finds that his inner conscience is replete with immense joy and bliss. Moreover, he experiences immense peace while forgetting the outer world outright. Indeed, he discovers himself within him.
Verse 12
जो वेदशास्त्रांचा गर्भ । निर्गुण परमात्मा स्वयंभ ।
तयाचा येकसरां लाभ । जाला सद्भावें. ॥१२॥
Attribute-less, Self-Evident Lord Divine is the very basis, very principle for Vedas and entire Shastra. He is attainable the moments one tries to Know Him dispassionately with absolute allegiance unto Him.
Verse 13
जें ब्रह्मादिकांचें माहेर । अनंत सुखांचें भांडार ।
जेणें हा दुर्गम संसार । सुखरूप होये. ॥१३॥
The Lord Divine is the very refuge for entire Gods such as Brahmadev and the likes. He is the Treasure of Absolute Bliss. And therefore it is Joy all the way to cross this worldly ocean while one attains True Knowledge About Him.
Two aspects need to be remembered here. One is to possess or acquire very penchant to Know and experience Him and another is have a pure, doubtless allegiance or faith in Him being there. A clear and pure conscience is impossible without abandoning entire desires and passions along with gross as well as subtle ego that accompanies those. Possessing absolute allegiance or faith in the Divine is indeed Devotion unto Him the Divine.
Now, one says that this worldly ocean is very difficult to cross since it is fraught with umpteen dangers lurking therein. Sri Dnyanadev has very vividly described all those obstacles while crossing the River representing Maya. Nevertheless, he furnishes comfort and solace to ordinary humans, aspirants and even the enlightened ones that the ‘boatman’ Sadguru helps cross the River diligently, if only one has full faith in Him !
Verse 14
ऐसें जयास ज्ञान जालें । तयाचें बंधन तुटलें ।
येरां नसोनीच जडलें । सदृढ अविवेकें. ॥१४॥
While one acquires Knowledge of the Self (आत्मज्ञान) his entire shackles binding him to this world fall apart. However, those who are unable to acquire it are bound by worldly shackles which are in fact non-existent, due to lack of discriminative faculty between true and untrue, permanent versus ephemeral, righteous versus unrighteousness and so on.
Indeed, the so called ‘shackles’ never exist. We imagine those out of our ignorance. It is like a person embracing tree trunk and calling out for help, saying the tree is not leaving its hold !
Verse 15
संदेह हेंचि बंधन । निःशेष तुटला तेंचि ज्ञान ।
नि:संदेही समाधान । होये आपैसें. ॥१५॥
In fact, doubt and suspicion regarding one’s own True Self is real bondage, whereas getting rid of entire doubts and ficklenesses of mind is True Knowledge. Moreover, while the conscience firmly establishes itself where there is not even an iota of doubt, one experiences immense peace and contentment.
Faith over oneself is the crux of human life, be it worldly or spiritual. This faith in itself is the strongest tool one can possess since it provides a purpose to life, a conviction to strive. However, as the Lord says in the Geeta, संशयात्मा विनश्यती !
Verse 16
प्राणियास माया सुटेना । अभिमानें त्रिपुटी तुटेना ।
वृत्त्ति स्वरूपीं फुटेना । स्फूर्तिरूपें. ॥१६॥
It is very difficult for common ordinary humans to abandon attachment to worldly matters. Moreover those possess ego, the ego of ‘doer-ship’ and ever engrossed in the threesome, namely doer, action and activity. Therefore, there is not even the urge to Know his own True Self, which is Atma all the way.
Verse 17
जें मायाजाळीं पडिले । ते ईश्वरासी चुकले ।
ते प्राणी सांपडले । वासनाबंधनीं ॥१७॥
Those entangled in coils of Maya very naturally miss the Lord Divine, since they are engrossed in sensuality.
We have already considered nature of Maya during the second chapter of this work and therefore we are aware of its being phoney. Nevertheless, natural human instincts are to get engrossed in sensuality, a natural attributes of beings other than humans.
The Saints are ever engaged in reminding us that we are Human and not animals and therefore we must abandon entire animal traits outright. Animals are ever concerned with feeding themselves or copulating. Those possess obnoxious traits, which the humans must avoid at any cost. Saints exhort to become good human beings first (नर) and then only can dream of ‘becoming’ नारायण !
The only mechanism to discard animal traits is to get rid of wants and desires in the first place that are real ‘bondage’ for human beings.
Verse 18
जयाचें दैव उदेलें । तयास ज्ञान प्राप्त झालें ।
तयाचें बंधन तुटलें । नि:संगपणें. ॥१८॥
Only the fortunate ones are entitled to ‘acquire’ Knowledge, which is Knowledge of the Self (आत्मज्ञान) . He becomes free from ‘bondage’ since entire desires are destroyed outright and he is detached.
Verse 19
सर्वसाक्षी तुर्या अवस्था । तयेचाही तूं जाणता. ।
म्हणोनी तुज नि:संगता । सहजचि आली. ॥१९॥
Turiya state, which transcends waking dream and deep sleep stage, is a state of being perpetual witness status. And You being Atma are aware of that state as well. Which is exactly why You as Atma are detached from all other states.
Verse 20
आपणांसी तूं जाणसी । तरी तूं ही नव्हेसी ।
तूंपणाची कायेसी । मात स्वरूपीं ॥२०॥
Even while one recognises himself being Form of the Self, he is still not the All pervading Omniself, because there is nothing like ‘me-ness’ with the Omniself anyway !
The ‘being’ never forgets body consciousness during waking, dream or deep sleep stage. It is the Turiya State that recognises him as Atma, transcending ignorance. Although the latter state is more welcome, both knowledge and ignorance are relative terms. Therefore knowledge dispels ignorance first and then merges itself into the Divine.
This concept of dispelling ignorance as well as knowledge is beautifully explained by Sri Dnyaneshwar Maharaj in Amrutanubhava under captions of अज्ञान खंडन & ज्ञान खंडन.
Verse 21
जाणता आणि वस्तु । दोन्ही निमाल्यां उर्वरितु ।
तूंपणाची मातु । सहजचि वाव. ॥२१॥
While the Knower who Knows and the thing to be known disappear altogether, both ‘me-ness’ and ‘you-ness’ also vanish and what remains is pure Consciousness. There is no room for ‘me-ness’ whatever.
Verse 22
आतां असो शब्द पाल्हाळ । तुझें तुटलें जन्ममूळ ।
कां जें नाशिवंत सकळ । मदार्पण केलें. ॥२२॥
Enough of this verbiage now ! Since you have offered everything mortal unto Me, very reason for you being born again doesn’t exist anymore. You are now free from cycles of birth-deaths !
Indeed, the words Maya, desires, sensuality, perishability, body-consciousness, ‘me-ness’ etc are synonyms. Only the Omniself is eternal.
Verse 23
जें जें जाणोनि टाकिलें । ते ते नाशिवंत, राहिले ।
तुझे तुज प्राप्त झालें । अक्षईपद. ॥२३॥
Whatever you understood through notion of ‘me-ness’ is absolutely perishable, mortal and you abandoned all that knowingly. Now, on abandoning everything mortal, what remains is your true, eternal and permanent form, which you are now aware of.
While the Master guides the disciple, he is educating him upon discrimination between the permanent and ephemeral, just versus unjust, right from wrong, in short between Atma and Anatma. And that exactly leads him unto Eternal, ever-lasting State , अक्षय पद !
Verse 24
ऐसें बोलें मोक्षपाणी । ऐकोनि शिष्य लोटांगणीं ।
नि:संदेह स्वरूप मिळणीं । दोघे येकचि झालें. ॥२४॥
Listening to the bestower of Liberation itself thus, the disciple prostrated unto the Master full length. There is no doubt whatever that both of them merged into each other by virtue of the Enlightenment received.
Verse 25
ऐसा कृपाळू स्वामीराव । आदिपुरूष देवाधिदेव ।
शिष्यास निजपदीं ठाव । ऐक्यरूपें दिधला. ॥२५॥
Indeed, very Lord of Lords , Sat-Chit-Ananda embodied Sadguru Swami the Master is extremely compassionate. He established the Disciple unto the Omniself as one single whole.
In fact, that is the very reason of considering Sadguru as the Lord Of Lord’s by an eligible disciple.
Verse 26
जो शिष्य स्वामी शरण गेला । आणि संदेहा वेगळा झाला ।
तेणें जन्म सार्थक केला । जो देवांसी दुल्लभु. ॥२६॥
The disciple that offers his entire ego unto to the lotus feet of the Master, his entire doubts and suspicions about the Omniself disappear forever. He fulfils his life, which indeed very difficult for even the Gods !
Verse 27
ग्रंथ संपतां स्तुति उत्त्तरें । बोलताती अपारें ।
परी अर्थासी कारण, येरें । येरा चाड नाही. ॥२७॥
It is a common practice to extol importance of the scripture about to conclude and to describe in detail value of its recitations. However, it is the deep spiritual knowledge enshrined in the scripture that is really important and useful. Everything else is quite superficial anyway.
Verse 28
इति श्री आत्माराम । रामदासीं पूर्णकाम ।
नि:संदेह जालें अंतर्याम । सद्गुरूचरणीं. ॥२८॥
The Scripture Atmaram that fulfils every worldly, other-worldly and spiritual aspirations of the Lord’s Devotees comes to close here. Entire doubts and suspicions stand resolved while listening to it seated alongside the Lotus Feet Of Sadguru.
“श्री राम जय राम जय जय राम”
“हरये नम: हरये नम: हरये नम:”
Jai Sairam !
Dr. P. S. Rahalkar
Pune
1 st. February 2018
