Tuesday, April 23, 2024
चक्षुर् वै सत्यम् !
चक्षुर् वै सत्यम् !
बृहदारण्यक उपनिषदातील हे सूत्र काही केल्या स्वस्थ बसू देईना. तसं म्हटलं तर सत्य-असत्य, नित्य-अनित्य, शाश्वत-अशाश्वत वगैरेंवर आपल्या समाजात आणि संस्कृतींत अमाप सांगून झाले असले तरी आपणही त्यांत कणभर विरजण घालावे असे वाटले म्हणून हा उपद्व्याप.
असे पहा, ‘दिसतं तसं नसतं’ हाही वाक्प्रचार आपण ऐकत आले आहोत. तर मग चक्षुर्वै सत्यम् आणि या उक्तीतली तफावत कशी उकलतां येईल. प्रत्यक्षात हे विश्व द्वैताने भरलेले दिसत असले तरी त्यांतील अद्वैत ओळखणे ही खरी कसरत असते तारेवरची. आपल्या मातृभूमी असलेल्या खंडप्राय देशांत पहा ना किती किती वैविध्य भरून ओसंडत असले तरी तिलाही ‘एकं सत् बहुधा विप्र: वदन्ति’ हेच सूत्र लागू पडतेच ना. म्हणजेच अनेकांतील एकत्व अधोरेखित होत राहते की. मग खरें काय, अनेकत्व की एकत्व ? असे काही विचित्र प्रश्न कधीकधी बेजार करतात या वयात मला. तसे पाहिले तर तर्कशास्त्रा ऐवजी तर्कटपणावर माझा उदरनिर्वाह चालतो आतांशा आणि हे तर तुम्ही कधीच ताडले आहे. तथापि, ‘सत्य’ ही एकमेव अशी स्थिती असावी जेथे द्वैताचा मागमूसही दिसायला नको. दुसरी एक म्हण आठवली - ‘सत्त्यात् नास्ति परोधर्म: ’ , म्हणजे सत्याइतका अन्य धर्म नाही.
मागे कधीतरी वाचलेल्या एका कथेचे स्मरण या निमित्त झाले. जेव्हा भगवंताने या पृथ्वीतलावर वारंवार अवतार घेण्याचे ठरवले तेव्हा प्रत्यक्ष ब्रह्म्याने केलेले स्तुतीपर स्वागत अतिशय विलोभनीय आहे. तो म्हणतो - ‘सत्य व्रतं सत्य परं त्रिसत्यम्, सत्यस्य योनीं निहितंच सत्यम्, सत्यस्य सत्यं ऋत् सत्य नेत्रम्, सत्यात्मकं त्वं शरणमं प्रपन्ना: ! ! ‘
ब्रह्म्याला याहून कमी दर्जाचे स्तुतीने समाधान नव्हते. ईश्वरासाठी अत्यंत संयुक्तिक नाव ‘सत्य’ हेच होते आणि या साक्षात्काराने तो इतका पुलकित झाला की प्रत्येक श्वासागणिक तो ‘सत्यं सत्यं सत्यम्’ असे घोकत राहिला.
बरेच विषयांतर होतेय हे जाणवत असले तरी मनात येतील ते मांडण्याचा हा प्रयत्न आहे. मला माहीत आहे की तुम्ही कोणीच येथपर्यंत वाचत राहणे कधीच थांबविले असेल, म्हणून नाईलाजास्तव आटोपते घेतो !
रहाळकर
२३ एप्रिल २०२४
Monday, April 08, 2024
Purpose and Motive !
Purpose and Motives !
My son Shrish shared an article by Alex Mathers titled ‘how to find a Purpose that excites you, no matter your age or background’ from The Undethered Mind’.
Well, that took me at least a couple of decades or more back, while we were discussing in a ‘study-circle’ the profound words of Swami - “The Purpose of Life and a Life of Purpose” ! That particular study group consisted of retired Army officers, eminent Doctors, ex-Professors, an Editor of a renowned newspaper besides of course many devotees of Swami and us urchins as curious folk. The topic for discussion was certainly very interesting and the participants equally erudite. However, everyone was convinced that Swami’s words were authentic and enlightening.
Although I remember only the most significant part of His Discourse, I would be delighted if you too could share your comments over the topic.
‘The Purpose of Life’ and a ‘Life of Purpose’ is indeed fascinating because we hardly ever try to think deep about it. What is the Purpose of everyone’s life ? Being born, sustained and final exit is very natural for all creatures around. Humans are the only race endowed with intellect, memory, discrimination and a sense of ‘belonging’. The Purpose of life must be unearthing the secrets and marvels of Nature in the outer world so also the hidden potential within each one of us. That is how all great men and women of the world discovered their Purpose of Life. And in due course that very purpose became their own ‘Life-style’.
Swami’s exhortations were unique but simple. HE would say, ‘The Purpose of Life is to Love and Serve fellow beings and Nature’ and also ‘Hurt Never, Help Ever’ !
We are aware of umpteen numbers of great souls that made their own lives purposeful and sacred. The Driving Force to fulfil purpose is Motivation or Motive behind it. And now, what is this ‘motive’ after all ?
Well, I think the only motive is leading a comfortable, stress-free, tranquil lifestyle. Whether I know the secrets of the universe, myself or Almighty God is another ‘purpose’ of life. Indeed I must look ‘beyond’ myself and search for the ‘unknown’. How do I do it ? Perhaps through trudging the path traversed by great Saints and Sages, through deep meditation and contemplation, through loving service unto humanity and nature or surrendering to fate and destiny ! No, that last statement does not fit into the concept of a ‘life of Purpose’ nor ‘Purpose of Life’ !
Dr. P. S. Rahalkar
8 April 2024
Tuesday, April 02, 2024
आदरणीय नि भादरणीय !
आदरणीय नि भादरणीय !
आज सकाळी भाऊ तोर्सेकरांचा ब्लाग ऐकताना या दोन्ही शब्दांनी खूप मनोरंजन केले माझे. वास्तविक आदरणीय व्यक्तींना आपण आदरणीय असे संबोधणे योग्यच असले तरी भादरणीय ही मला अतिशय सुसंस्कृत नि सौम्य अशी शिवी जाणवली.
खरोखर कोणत्याही सन्माननीय व्यक्तीला केवळ आदरणीय असे न म्हणता परम आदरणीय, श्रद्धेय वगैरे ॲडिशनल विशेषणे आपण सहसा जोडत असतो. श्रीसमर्थ सुद्धा ‘अति आदरें’ असे संबोधतात. खरंतर आपला आदर व्यक्त करण्यासाठी केवळ एवढा एकच शब्द पर्याप्त नसतो तर त्या अनुषंगाने आपली देहबोली नि विनम्र आचरण तेवढेच महत्वाचे असते. थोडक्यात काया वाचा मनेन आपला आदरभाव व्यक्त झाला पाहिजे. एऱ्हवीं हा शब्दप्रयोग अतिशय गुळगुळीत झालेला आपण नित्य अनुभवत असतो.
मात्र कित्येकदा अशा व्यक्तींशी आपला पाला पडतो ज्यांना आदरणीय सोडा, चक्क शिवी घालावीशी वाटते मनातल्या मनांत. अर्थात शिवीगाळ करणे किंवा नुसते तसे मनात येणे हे कितीही गर्हणीय असले तरी केव्हाना केव्हा मनात आल्याशिवाय राहात नाही. म्हणूनच ‘भादरणीय’ ही मला विलक्षण सुसंस्कृत शिवी वाटली. इथे कुणाच्या मायबहिणीचा उल्लेख नाही, बापाचा धिक्कार नाही किंवा जातीवाचक कोणताही अर्थ अभिप्रेत नाही ! भादरणीय —-- व्वा ! !
( नुकतीच होळी होऊन गेली असली तरी एऱ्हवीं त्या दिवशी बोंबाबोंब करणारे आता कुणी शिल्लक राहिले नाहीत हो……..! ! ! )
रहाळकर
१ एप्रिल २०२४ ( ! )
Sunday, March 31, 2024
विरासत, धरोहर, सियासत वगैरे !
विरासत, धरोहर, सियासत वगैरे !
आपण मराठी माणसें हिन्दी न्यूज चॅनल्स पाहात असताना वरील काही शब्द वारंवार ऐकत असतो, विशेषत: त्यांतील रटाळ चर्चा ऐकत असताना. अर्थात त्या शब्दांचा मूळ अर्थ आपण ढोबळ मानाने समजतो पण त्यावर फारसा विचार करत नाही. मला तूर्त काहीच कामधाम नसल्याने थोडी मुशाफिरी करीन म्हणतो या शुद्ध हिंदी शब्दांवर. तसेही शुद्ध हिंदी देखील हल्ली क्वचित कानांवर पडते काही सन्माननीय अपवाद वगळतां. सर्वश्री राजनाथसिंहजी, बिग बी अमिताभजी आणि एकेकाळी मंत्रमुग्ध करून टाकणारे स्व. अटलजी, सुषमा स्वराज वगैरे दिग्गज वक्ते कायम श्रवणीय असत. मी आत्तांच ‘सर्वश्री’ हा शब्दप्रयोग केला कारण प्रत्येक व्यक्तीच्या मागे श्री किंवा नंतर पुन्हा पुन्हा ‘जी’ लावणे म्हणजे कंटाळवाणे किंवा अप्रस्तुत वाटते मला. या निमित्त मला आठवतात स्व. राजेंद्र माथुर, एके काळचे माझे इंग्रजीचे प्राध्यापक आणि नंतर ‘नई दुनिया’ नि ‘नवभारत टाईम्स’चे प्रधान संपादक. त्यांचे लिखाण ‘पिछाला सप्ताह’ या सदरांत छापून यायचे आणि आम्ही (तेव्हाचे) तरूण त्यावर तुटून पडत असूं. ती सर्वच लिखाणें केवळ तत्कालीन राजकारणावर असत आणि पं. नेहरू हे केवळ नेहरू असत, इंदिरा गांधी फक्त इंदिरा, मार्शल टिटो निव्वळ टिटो नि माओ त्से तुंग फक्त माओ ! श्री, जनाब, जी, साहेब किंवा राव वगैरेंची गरजच पडत नसे त्यांना. आणखी एक गंमत म्हणजे प्रत्येकाचा केलेला एकेरी उल्लेख. खरं म्हणजे त्यामुळेच त्या त्या दिग्गजांशी सहज नाळ जोडली जायची.
मी स्वत:ला भाग्यवान मानतो कारण मला कोणतीही भाषा शुद्ध स्वरूपात ऐकता वाचता आली. मुंबईत काही काळ राहिलो असतो तर कधीच धेडगुजरी होऊन गेली असती माझी वाचा. नशीब बलबत्तर म्हणून आधी इंदोर नि नंतर पुण्यपत्तनी वास्तव्य झाले (त्यातही सदाशिव पेठेत ! )
मी मागे केव्हातरी म्हटले होते की इन्दौरच्या भाषेंत हिंदी, मऱ्हाटी, माळवी नि उर्दूचा बराचसा वापर होतो. तथापि कोणताही खरा इन्दौरी यांत सहसा सरमिसळ खपवून घेत नाही, कोणतीही भाषा वापरली तरी ती शुद्ध असलीच पाहिजे यावर त्याचा कटाक्ष असतो. इतकेच नव्हे तर इंग्लंडांत राहूनही जर कोणी चुकीचे इंग्रजी बोलला तर आपल्या कानांना झिणझिण्या तर येतातच पण त्याच्याही कानशिलांत त्या उठवाव्या असा अतिरेकी विचार डोकावून जातो !
पुण्यातली ओरिजिनल मराठी म्हणजे अतिशुद्ध, त्यातून महामहोपाध्याय वगैरे मंडळींचे मराठी म्हणजे निव्वळ ‘डोक्याला शॉट ! नव्हे, माझ्या म्हणण्याचा उद्देश इतकाच की कितीही शुद्ध असली तरी ती क्लिष्ट असू नये. महा-महोपाध्यांबद्दल मलाही आदर आहे पण तोच आदर किंचित पातळ होतो क्लिष्टपणामुळे. मला सांगा, मी कितीही शुद्ध भाषा वापराण्याचा प्रयत्न करत असलो तरी तुम्हीही ती आवर्जून वाचण्याचा तेवढाच प्रयास करताच ना ?
मूळ मुद्दा बाजूलाच राहिला की राव. ‘विरासत, धरोहर, सियासत’ वगैरे म्हणजे नक्की काय हे तुम्हाला माहीत नसले तरी मज हिंदी-प्रेमी माणूस ते शब्द नीट जाणून आहे बरे का !
रहाळकर
३१ मार्च २०२४
