Wednesday, September 18, 2024
स्वाध्याय-यज्ञ !
स्वाध्याय यज्ञ !
विषयाचे नाव पाहून चमकलात ना, पण आज जरा एका गहन विषयावर चर्चा करूया काय ? भगवंताने कर्ममार्गाचे अधिक सखोल विवरण करताना चौथ्या अध्यायांत विविध यज्ञांविषयी उल्लेख केला. त्यांत द्रव्य-यज्ञ, तपो-यज्ञ, योग-यज्ञ, तसेच स्वाध्याय-यज्ञ आणि ज्ञान-यज्ञाचाही आवर्जून उल्लेख येतो. अर्थात् ‘वाग्यज्ञ’ हा सुध्दा महत्वाचा आहेच, जिथे शब्दानेच शब्दाचे हवन म्हणजेच वेदमंत्राचे उच्चारण होते. आणि ज्ञान-यज्ञाने होणाऱ्या यज्ञाने ब्रह्म म्हणजे नक्की काय ते उलगडते.
वास्तविक यांतील सर्वच यज्ञांचे अनुष्ठान अतिशय कठीण नि दुर्घट असले तरी ‘जितेन्ग्रिय’ असतील तेच अशा यज्ञांचे अधिकारी ठरतात असे माऊली सांगतात.
तर मग आपल्यासारख्या सामान्य जीवांनी काय करायचे हा प्रश्न शिल्लक राहतोच की. मुळात या सर्व यज्ञांचे प्रयोजनच काय असा आळशी प्रश्नही कुणाला पडला तर तो वाउगा म्हणता येत नाही. तरीही ‘मी’ कोण, ‘ईश्वर’ म्हणजे काय नि या जगाचा पसारा तरी काय म्हणून, असे विचार कधी ना कधी प्रत्येकाच्या मनात येत असणारच.
अगदी थोडक्यात नि स्पष्ट सांगायचे तर ज्ञान म्हणजे आत्मज्ञान. अर्थात मी कोण, परमेश्वर म्हणजे तरी नक्की कोण आणि हे जगडंबर कशासाठी याची उकल करणारे ज्ञान तेच आत्मज्ञान होय. इतर सर्व प्रकारचे प्रापंचिक ज्ञान याला विज्ञान अशी संज्ञा आहे. अर्थात हे सर्व तुम्हाला आधीच माहीत आहे हे मलाही माहीत आहे. तथापि विषयाच्या ओघात बोलून गेलो इतकेच. असो.
तर मग ते ‘आत्मज्ञान’ होण्यासाठी काय करायला हवे ते भगवंत पुन्हा पुन्हा अतिशय कनवाळूपणे सुचवतात.
मात्र त्या आधी द्रव्य-यज्ञ वगैरे ज्ञान-यज्ञापुढे किती गौण आहेत याची जाणीव करून देतात. माऊली उदाहरण देतात सूर्यापुढे जसे नक्षत्रांचे तेज सहज लोप पावते तसे इतर सर्व यज्ञ दुय्यम ठरतात.
आत्मज्ञान होण्यासाठी म्हणजेच ‘त्या’ अनाकलनीय ‘तत्वाचा’ शोध घेण्यासाठी एका सुंदर श्लोकातून ते उघड करतात - ‘तद्विद्धि प्रणिपातेन परिप्रश्नेन सेवया’ वगैरे. ज्याला ‘ते ज्ञान’ मिळवण्याची उत्कंठा असेल त्यांनी काय करावे यावर मार्गदर्शन आहे त्यांत. अर्थात हेही तुम्हाला आधीच माहीत आहे म्हणा.
प्रारंभी आपण ‘स्वाध्याय-यज्ञ’ असा नामनिर्देश केला होता. आणि आतांपर्यंत आपण जो केला तोच ‘स्वाध्याय-यज्ञ’ नाही का ! ! !
रहाळकर
१८ सप्टेंबर २०२४
