Tuesday, October 11, 2022
सेवेच्या संधी
सेवेच्या संधी
खूप वर्षांपूर्वी शाळेत असतानाचे शाळेचे ब्रीदवाक्य सहज आठवले, “नॉट फेल्युअर, बट् लो एम् इज क्राईम” (अपयशी होणे हा गुन्हा नाही, पण नगण्य ध्येय बाळगणे हा गुन्हा ठरतो” !
आज अचानक ते ब्रीद वाक्य मनातून का जात नाही नकळे पण त्यावर उतारा म्हणून कॉलेजचे ब्रीद आठवले - ‘सर्व्हिस बिफोर सेल्फ’ आणि म्हणून यां वरच थोडे चिंतन करावेसे वाटले. तसं पाहिलं तर या वाक्यांचा अर्थ खूप गहन आहे पण त्यांनाही जरा सुगम करून पाहीन म्हणतो !
शाळेतल्या बालवयापासून आपण खरोखर काही उत्तुंग ध्येयें बाळगली होती का, हा विचारच मुळांत बेचैन करणारा आहे. खरंच त्या वयात ‘उत्तुंग’ अशी ध्येयें कधीच नव्हती. गेला बाजार शिवछत्रपतींच्या गोष्टी ऐकताना फारतर आपणही त्यांतला एखादा मावळा असावे असे वाटले असेल कदाचित्, मात्र आपणच बाजीप्रभू, नरवीर तानाजी किंवा प्रत्यक्ष महाराजच असावेसे कधी वाटल्याचे स्मरत नाही ! अर्थात् ‘मावळा’ असणे हे खचितच नगण्य ध्येय म्हणणे हाच मुळात गंभीर गुन्हा ठरू शकतो म्हणा ! !
‘सर्व्हिस बिफोर सेल्फ’ या शब्दांचा भलताच अर्थ मनांत धरून होतो मी आत्तांपर्यंत. मात्र अधिक विचारांतीं तोच अर्थ अभिप्रेत आहे असा जावईशोध मला आत्तांतरी भावतोय् !
वास्तविक ‘सर्व्हिस’ म्हणजे निव्वळ सेवा असून चाकरी, गुलामगिरी, एखादे कार्य वा कार्यप्रणाली - प्रोव्हीजन्स - वगैरे अर्थ दुय्यम आहेत असे माझे मत आहे. आज तरी तुम्हाला ‘सेवा’ याच अर्थावर ऐकायचे आहे मज पामरा कडून !
लहानपणापासून नंतर कित्येक वर्षें सेवाभाव असा केवळ मनांत दडून असावा, प्रत्यक्ष आचरण कितपत झाले असेल ते स्मरत नाही. तथापि वयाच्या पस्तीशी नंतर एका महान सेवा-संघटनेंत काम करू लागल्यापासून सेवा या शब्दाची व्याप्ती आणि आवाका हळूहळू ध्यानांत येवू लागला - अर्थात पूर्णत: अजूनही उमगलेला नाही.
सेवा नि नि:स्वार्थ सेवा यांत तसे पाहिले तर मदहंतर आहे, कारण सेवा करता करतां अहंकार शनै:शनै: कमी कमी होत गेला की तीच सेवा नि:स्वार्थ होत जाते…… जरा कठीण होतंय् का पचायला ? तर ते असू देत, आधी ‘सेवेबद्दलच’ बोलूं काही.
तसं पाहिलं तर आपल्या देशांत सेवेच्या संधी अमाप आहेत हे लंडनला असताना श्रीशच्या एका स्नेह्याकडून ऐकले होते. तो स्नेही नि त्याचे सवंगडी सेवा, अर्थात समाजसेवा करण्यासाठी आसुसलेले, उतावीळ असत . मात्र बऱ्याच पाश्चात्य देशांत तशा संधी शोधाव्या लागतात, त्यांची आंखणी नि कारवाई पूर्व परवानगीविना करणे अशक्य असते. त्याच स्नेह्याच्या शब्दात सांगायचे तर भारतात आपण नुसती मान वळवली तरी असंख्य संधी समोर वाढून ठेवलेल्या दिसतील ! (अर्थात त्यासाठी मान वळवून डोळे उघडे ठेवणे अत्त्यावश्यक ठरते ! ! )
ते असो.
मी मघा म्हटलेल्या सेवा-संघटनेने माझे डोळे बऱ्या प्रमाणात उघडायला मदत केली नि नंतर जवळजवळ चाळीस वर्षे अनेक प्रकारच्या सेवा कार्यांत मला नि माझ्या कुटुंबाला प्रत्यक्ष सहभाग घेण्याचे भाग्य लाभले. त्यापैकी काहींचा मी केवळ नामनिर्देश करीन म्हणतो, त्याबद्दल सविस्तर ऐकायची तुमची इच्छा झालीच तर मला केव्हाही, कुठेही निमंत्रण द्या, मी अगत्त्याने येईनच येईन ! ! पुन्हा असो.
तर मी सांगत होतो विविध सेवा-संधींबद्दल. त्याचं असंय् की त्यांची सुरूवात आपल्या स्वत:पासून व्हायला हवी. इतरांना त्रास होणार नाही असे वागणे जर आपल्याला जमले तर तीच केवढी मोठी समाजसेवा होईल नाही ? म्हटलंच आहे, ‘हेल्प एव्हर, हर्ट नेव्हर’ (जमेल तितकी मदत करा, निदान कुणाला दुखवूं नका ! )
दुसरे असे की शक्यतो आपली कामें आपणच करा, जे आपले आईवडील आपल्याला कायम सांगत आलेत.
तिसरे, गरजूंच्या गरजा ओळखायला शिका. गरजवंतांच्या जागी स्वत:ला पाहिले तर त्या गरजांचं महत्व आपोआप कळून येईल. गरज नसलेल्याला काही उचलून देणे म्हणजे सेवा नव्हे - दान तर नव्हेच नव्हे.
आपल्या परंपरेंत अन्नदान, वस्त्रदान, ज्ञानदान यां बरोबरच जबरदस्त करूणा - कंपॅशन - ला अनन्यसाधारण महत्व आहे. कुणालाच कमी लेखूं नये, हीन मानूं नये, तिरस्कार तर अजिबात नसावा.
थांबा, मला प्रवचन झोडायचे नाहीये निदान आज तरी. म्हणून पुन्हा विषयाकडे येतो. मी सांगत होतो सेवेच्या संधींविषयीं. मात्र त्याआधी आम्हाला ज्या संधी मिळत गेल्या त्यांचे विषयीं जरासे.
हल्ली अनेकानेक अनाथ पंगु आश्रम किंवा वृद्धाश्रम प्रकट होत आहेत. त्यांतील अनेक सुस्थितीत असणे शक्य आहे. मात्र कित्येक अपेक्षेनुरूप नसतीलही. अशा वद्ध मंडळींना वरचेवर भेट दिल्याने कित्येकांची सेवा आपसूक घडू शकते. त्यांना कुणीतरी बोलायला, ऐकायला हवा असतो हो ! विनामूल्य होऊ शकते अशी सेवा - देणारा नि घेणारा दोघेही कृतकृत्य ! ! अक्षय लाभ का व्यापार है यह.
आम्ही ‘ससून’ सारख्या सरकारी इस्पितळात रूग्णांना भेटण्याचे वेळेत गटागटाने जात असूं नि तिथल्या एकाकी, उदास रूग्णांशी वार्तालाप करून त्यांच्या चित्तवृत्ती उल्हसित करायचा प्रयास करत असू, क्वचित त्यांचे गांवी पोस्टकार्ड लिहून रूग्णांची खुशाली कळवीत असू, गरजूंना रक्तदाना मार्फत रक्ताची सोय करत असूं, तर रूग्णाच्या नातेवाईकांसाठी फूड पॅकेट्सची व्यवस्था करत असूं ! खूप खूप समाघान मिळत असे अशा सेवेतून.
खेडोपाडीं आरोग्य सुविधा, नि त्याही मोफत, पुरवण्यांत आम्ही धन्यता मानत असूं. मात्र त्याच बरोबर प्रतिबंधात्मक उपाय रूजवण्यवर आमचा भर असे.
सरतेशेवटीं या निमित्त मला एक सत्य अधोरेखित करायचे आहे. आपली परंपरा, संस्कृती वगैरे खरोखरच जतन करायची असेल तर ती व्याख्यानें, प्रवचने वा सर्कारी कार्यक्रमांनी साधणार नाहीत तर केवळ आपल्या प्रत्येकांतील ‘सेवाभाव’ जोपासून त्याचे क्रियान्वयन होणे आत्यंतिक गरजेचे आहे. अजून बरेच काही सांगायचे राहून गेले आहे पण ते पुन्हा प्रवचनाकडे घसरूं नये म्हणून तूर्तास थांबतो !
रहाळकर
११ ऑक्टोबर २०२२
