Thursday, October 28, 2021
श्री विष्णुसहस्रनाम श्लोक पंचावन्न ते एकोणसाठ
५५). “ओम् जीवो विनयितासाक्षी मुकुन्दोSमितविक्रम: ।
अम्भोनिधिर् अनन्तात्मा महोदधिशयोSन्कक: ॥५५॥”
परमतत्व ओंकार श्रीमहाविष्णु जसा सर्व विश्वात ‘विश्वात्मा’ म्हणून भरलेला आहे तसाच तो प्रत्येक शरीरांत ‘जीवात्मा’ म्हणून उपस्थित आहे, म्हणून ‘जीवो’ म्हटले आहे. सर्व जीवांत साक्षीरूपाने वास करणारा हा परमात्मा त्यांचे व्यवहार तपासून त्यांना परमपदाकडो अग्रेसर करणारा ‘विनयितासाक्षी’ होय. हा ईश्वर मुक्तिदाता असा ‘मुकुन्दो’ आहे.
विश्वाची उत्पत्ती, स्थिती नि लय करणारा हा ईश्वर असीमित पराक्रमी ‘अमितविक्रम:’ आहे. (वामन अवतारांत तीन पाऊलांत त्रिभुवन व्यापणारा ‘अमितविक्रम:)
देवता, मानव, पितर नि असुर या चार प्रकारच्या योनींना ‘अम्भ’ अशी संज्ञा आहे. या चारही योनी श्रीमहाविष्णुच्या ठिकाणी नांदत असल्याने त्याला ‘अम्भोनिधी’ म्हटले आहे.
संपूर्ण चराचरांत आत्मरूपाने वास करणारा हा ‘अनन्तात्मा’ आहे.
प्रलयकालीं सर्व विश्वाला जलमय करून त्या महान जलाशयांत पिंपळपानावर शयन करणारा हा ‘महादधिशयो’ आहे !
वृक्षाची पाने, फुलें, फळें पिकल्यावर ती आपोआप गळून पडतात, तसे भूतमात्रांचा अंत करणारा हा ‘अन्तक’ आहे.
५६). “ओम् अजो महार्ह स्वाभाव्यो जितमित्र: प्रमोदन: ।
आनन्दो नन्दनोनन्द: सत्यधर्मा त्रिविक्रम: ॥५६॥”
स्वत: अजन्मा असलेला श्रीमहाविष्णु विश्वाला जन्म देतो ! निर्गुण निराकार परब्रह्मामध्ये अतिशय आनंदाने नि स्वाभाविकपणे प्रगटणारा हा ‘अजो स्वाभाव्यो’ आहे.
‘महार्ह’ म्हणजे महान्, पूजनीय, वंदनीय. आंतरिक षड्रिपु नि बाह्य अमित्र शत्रूंना जिंकणारा तो ‘जितामित्र:’ आहे !
‘प्रमोदन:’ म्हणजे साधुसज्जन, भक्त नि योगियांना प्रमुदित करणारा - आनंद आणि समाधान देणारा.
छान्दोग्य उपनिषदांत याचे वर्णन ‘आनंदरूप’ असे आहे तर श्रुतिवचनांनुसार तो ‘आनंदमय’ आहे. खरेतर प्रत्येक जीव आनंदप्राप्ती साठी धडपडत असतो, मात्र ‘माये’च्या कचाट्यांत बिचारे नाशवंत संसारात गुरफटून राहतात ! वास्तविक प्रत्येकाचे मूळ स्वरूप केवळ आनंदमय असते, जे या आनंदरूप ईश्वराच्या प्रेरणेने पुन:साध्य आहे ! तो आनंदोनंद सर्वांना ‘आनंदाचे डोहीं आनंद तरंग’ अनुभवण्यास उद्युक्त करो हीच मनोमन प्रार्थना !
‘सत्यधर्मा’ म्हणजे सत्याला धरून केलेला न्याय, तर ‘त्रिविक्रमा’ म्हणजे तीन पाऊलांत त्रिभुवन काबीज करणारा वामन अवतार.
५७). “ओम् महर्षी: कपिलाचार्य: कृतज्ञो मेदिनीपति: ।
त्रिपदस्त्रिदशाध्यक्षो महाश्रुंग: कृतान्तकृत्. ॥५७॥”
सांख्यशास्त्र प्रणेते कपिलमुनी हे माझीच विभूती असल्याचे भगवंताने गीतेंत सांगितल्याचे आपल्याला माहीत आहे. विशुद्ध आत्मतत्वाचे ज्ञान म्हणजेच सांख्य हेही आपण जाणतो.
आतां, कृत् म्हणजे हे विश्व नि ‘ज्ञ’ म्हणजे ते जाणणारा. भगवंताला या विश्वाची नसन् नस माहीत असल्याने त्याला ‘कृतज्ञो’ म्हटले, तर ‘मेदिनीपती’ म्हणजे पृथ्वीचा मालक-चालक-संपादक वगैरे सर्व काही !
‘त्रिपद’ म्हणजे तीन पाऊलांत त्रिभुवन सर करणारा आणि ‘त्रिदशाध्यक्षो’ म्हणजे साधकाच्या जागृती, निद्रा नि सुषुप्ती या तीनही अवस्थांचा साक्षी. (संसारात रममाण होणे ही निद्रा, त्यातील सुखदु:खांचा अनुभव ही स्वप्नावस्था, तर संसारांत खरा ‘राम’ नाही हे अंतर्मुख होत झालेले ज्ञान ती जागृती ! ! )
परमेश्वराच्या प्रथम अवताराला मत्स्यावतार म्हणतात, ज्याचे मस्तकावर विशाल शिंग असावे, म्हणून कदाचित् ‘महाशृंग:’ !
‘कृत्’ म्हणजे जगत हे मघां आपण पाहिले. कृतान्त: म्हणजे प्रलयकालीं होणारा त्याचा अंत ! ‘कृतांतकृत्’ म्हणजे जगाची निर्मिती नि लय देखील करणारा. दुसऱ्या अर्थाने काळाचाही कर्दनकाळ असेही म्हणता येईल !
५८). “ओम् महावराहो गोविन्द: सुषेण: कनकांगदी ।
गुह्यो गभीरो गहनो गुप्तश्चक्र गदाधर: ॥५८॥”
या श्लोकात ईश्वराच्या दशावतारातील वराह अवताराचा उल्लेख आहे. या ठिकाणी ‘गोविन्दो’ तील ‘गो’ हा शब्द वाणीवाचक घ्यावा - वेदान्तवाणीने जो जाणला जातो असा !
‘सुषेण:’ म्हणजे इंद्र, अग्नीदेव, वायुदेव इत्यादि शूर देवतांची भक्कम सेना उभारणारा !
‘कनकांगदी’ म्हणजे सुवर्णकांतीचा तेजस्वी.
ब्रह्मांडाचे सर्व व्यवहार सूक्ष्म नि गुप्त स्वरूपात राहून चालविणारा हा ‘गुह्यो’ आहे. तो आपले कार्य गांभिर्याने पार पाडतो म्हणून ‘गंभीरो’. समर्थ म्हणतात - महाधीर गंभीर पुण्यप्रतापी - वगैरे !
मात्र त्याला ‘जाणणे’ हा गहन विषय आहे , म्हणून ‘गहनो’ !
‘गुप्तश्चक्र:’ म्हणजे प्रपंचाचे रहाटगाडगे गुप्तपणे व्यवस्थित फिरवणारा ‘गदाधर:’ श्रीविष्णु !
५९). “ओम् वेधा: स्वांगोSजित: कृष्णो दृढसंकर्षणोSच्युत: ।
वरूणो वारूणो वृक्ष: पुष्कराक्षो महामना: ॥५९॥”
‘वेधा:’ म्हणजे वेदज्ञानानुसार विश्वनिर्मिती आणि तिचे संचलन नि नियमन करणारा, तसेच जीवांच्या कर्मांनुसार त्यांना गती देणारा विधाता.
विश्वातील कणाकणांत व्यापून असल्याने विश्व हे त्याचेच अंग होते , म्हणून ‘स्वांSगो’ ! असे पहा, एखादी मुंगी अंगावर चढली तरी आपल्याला ते चटकन जाणवते. तसे विश्वांत जरासे खुट्ट वाजले तरी या विश्वात्म्याला तात्काळ कळते, विश्व त्याचे अंग असल्याने ! (म्हणूनच ईश्वरापासून काहीही लपविता येत नाही ! ! )
‘अजित;’ म्हणजे अजिंक्य.
‘कृष्णो’ नि ‘दृढ:’ यांचे अर्थ ेवेगळ्याने सांगणे आवश्यक नाही.
‘संकर्षणो’ म्हणजे स्वत:कडे आकर्षित करणारा, ओढून घेणारा आणि ‘अच्युत’ म्हणजे आपल्या सत्य-संकल्पा पासून कधीही च्युत किंवा न ढळणारा !
संध्यासमयीं आपल्या किरणांना आवरून घेणाऱ्या सूर्याला ‘वरूण’ म्हणतात (पहांटेच्याला ‘अरूण’ ! )
वरूण देवाचे सुपुत्र वसिष्ठ, म्हणून वारूणो, तर वृक्षाप्रमाणे अचल म्हणून वृक्ष:. (पहा - उर्ध्वमूल: अध:शाखा ! )
‘पुष्कराक्षो’ म्हणजे कमळाप्रमाणे सुंदर नेत्र असलेला, तर ‘महामन:’ म्हणजे विश्वमन !
क्रमश:
