Friday, October 29, 2021
श्री विष्णुसहस्रनाम श्लोक साठ ते बासष्ट
६०). “ओम् भगवान् भगहानन्दी वनमाली हलायुध: ।
आदित्यो ज्योतिरादित्य: सहिष्णुर् गतिसत्तम: ॥६०॥”
संपूर्ण ऐश्वर्य, यश, कीर्ती, वैराग्य, औदार्य आणि धर्म या सहा गुणांना ‘भग’ असे म्हणतात आणि हे ज्याचेपाशीं त्याला ‘भगवान्’ ! मात्र प्रलयकाळीं हाच भगवंत सर्व गुण टाकून गुणातीत होतो आणि सर्व ऐश्वर्यासकट चराचराचा नाश करतो. अशा वेळीं तो ‘भगहा’ असतो. तथापि, आपले परमानन्द स्वरूप तो सोडत नाही आणि त्या आनंदांत मश्गूल राहतो, म्हणून तो ‘भगवान् भगहानन्दी’ आहे !
याला ‘वनमाली’ हे नाव दिले कारण अनेकानेक सूर्यमालिकांची नि अनंत जीवयोनींच्या माळा तो आपल्या गळ्यात मिरवतो !
मात्र श्रीमद् शंकराचार्यांनी ‘वनमाली’ ची व्याख्या खूपच सुंदर नि मनोवेधक केली आहे. ते सांगतात की शब्द, स्पर्ष, रस, रूप, गंध या पाच तन्मात्रांत सत्वगुणांची भर घालून त्या भावपुष्पांची माळ भक्तमंडळी ईश्वराच्या गळ्यात घालतात, म्हणून तो ‘वनमाली’ ! !
श्रीकृष्णाचे थोरले बंधू बलराम यांचे हत्त्यार होते ‘हल’ म्हणजे नांगर. खरेतर तेही ईश्वराचेच अंशावतार असल्याने ‘हलायुध:’ हे नाव श्रीमहाविष्णुंना लागू पडते.
महातेजस्वी, कोटिसूर्यांचे तेज असलेला भगवंत सर्व चराचराला चैतन्यप्रकाश देतो म्हणून त्याला ‘आदित्यो’ म्हटले आहे.
आपल्या देवघरातील समयीची किंवा निरांजनाची मंद ज्योत कितीतरी शांती प्रदान करते नाही ? असा हा ‘ज्योतिरादित्य’ अखिल चराचराला ज्ञानप्रकाश देत विलक्षण शांती प्रदान करतो.
विश्वातील सर्व व्यवहार नि शीतोष्णादि द्वंद्वें याचे ‘सहिष्णुते’ मुळे - सहनशक्तीमुळे- गतिशील राहतात. ‘गतिसत्तम:’ म्हणजे विश्वव्यापार गतिमान ठेवणारा उत्तम पुरूष आहे असे मला वाटते. (सहज एक ओळ आठवली - ‘बहती नदियाहि साफ कहलाई’ !)
६१). “ओम् सुधन्वा खण्डपरशुर् दारूणो द्रविणप्रद: ।
दिवि स्पृकसर्व दृग्व्यासो वाचस्पतिर् अयोनिज: ॥६१॥”
‘सुधन्वा’ म्हणजे एक अतिसुंदर ‘शांर्गधनु’ नावाचे भगवंताचे धनुष्य धारण करणारा. परशुराम अवतारांत क्षत्रियांचे एकवीस वेळा खण्डण केले म्हणून याला ‘खण्डपरशु’ असे म्हटले.
‘दुष्टांचे निर्दालन करताना तो अति कठोर म्हणजे ‘दारूण’ असतो, तर भक्तांसाठी तो लोण्यासारखा सहज पिघळणारा, द्रवणारा असा द्रविणप्रद:’ आहे !
‘दिव’ म्हणजे स्वर्ग नि त्याचा निर्माता असा हा ‘दिवस्पृक’ होय.
‘सर्वदृक्’ म्हणजे निर्मिलेल्या विश्वावर ‘कडी नजर’ ठेवणारा आणि ‘व्यासो’ ही परमोच्च ज्ञानाची मुद्रा किंवा पदवी आहे. (वेदव्यास किंवा बादरायण यांना विष्णुचा अवतार मानले जाते. त्यांनी वेदांना सुसूत्रपणे विभागले, अठरा पुराणे लिहिली आणि महाभरतासारख्या सर्वंकश ग्रंथाची निर्मिती केली )
‘वाचस्पती’ म्हणजे चारही प्रकारच्या वाचेचा अधिपती. ‘वाक्’ म्हणजे वाचा.
‘अयोनिज:’ म्हणजे गर्भवास न सोसता स्वयंभू प्रकट झालेला !
६२). “ओम् त्रिसामा सामग: साम निर्वाणं भेषजं भिषक्. ।
संन्यसकृच्छम: शान्तो निष्ठा शान्ति: परायणम्. ॥६२॥”
खरोखर, ‘त्रिसामा सामग: साम’ हे पद या संपूर्ण श्लोकाचे हृदय म्हणता येईल, कारण त्रिसाम म्हणजे सामवेदातील तीन श्रुतींनी श्रीमहाविष्णुची स्तुती केली जाते. ‘सत्, चित्, आनंद हे श्रीविष्णुचे खरे स्वरूप आहे आणि म्हणून त्याचे वर्णन ‘सत्यं शिवं सुंदरम् असे गुणवर्णन आहे. हे शाश्वत परब्रह्म अंतिम सत्य आणि शिव म्हणजे कल्याणकारी, मंगलमय म्हणून सुंदर आहे ! वास्तविक कोणतेही सौंदर्य, मग ते निसर्गरम्य असो, संगीतातले सूर असोत, चित्रांमधली किमया असो वा शिल्पातली मोहकता , मनाला केवळ निखळ आनंदाची अनुभूती देत असते , आत्मसुखाचा विलक्षण प्रत्यय ! ‘वेदानां सामवेदोSहं’ असे भगवंत म्हणाले आहेतच की ! खरेतर श्रीमहाविष्णु हेच सामगायन करणारा ओंकार - ‘सामग:’ आहेत !
दु:खरहित, परमानंदस्वरूप ब्रह्म असा हा ‘निर्वाण’ आहे. इतकेच नव्हे तर संसारातील सर्व जीवांना दु:खरहित, शांत, समाधानी करून मोक्षप्राप्ती करून देणारा ‘निर्वाण’ आहे !
जीवांना आपल्या स्व-स्वरूपात विलीन करून घेण्यासाठी त्याने गीतारूपी ज्ञान औषध म्हणून जगाला दिले, भवरोगावरील ते जालीम औषध ठरले ! असा हा ‘भेषज: भिषक्’ . म्हणजे वैद्य - डॉक्टर आहे ! !
मोक्षप्राप्ती म्हणजे खरे तर सर्व संसार- प्रपंचा पासून सुटका. ती साधायला आधी वृत्तीने संन्यस्त व्हायला हवे ! आणि म्हणून भगवंताने संन्यासाश्रमाची योजना केली आणि कृतींत आणली. असा हा ‘संन्यासकृत्’ होय.
प्रपंचातील त्रितापांनी पोळलेल्या जीवांना त्यांपासून शांत करणारा, त्रितापांचे शमन करणारा हा दयाळू ईश्वर ‘शांतो निष्ठा शांति परायणम्’ आहे, प्रत्यक्ष शांतिस्वरूप आहे. अशा या प्रशांत परमेश्वराला शतश: वंदन !
क्रमश:
