Thursday, October 28, 2021
श्री विष्णु सहस्रनाम श्लोक बावन त्रेपन
५२). “ओम् गभस्तिनेमि: सत्वस्थ: सिंहो भूतमहेश्वर: ।
आदिदेवो महादेवो देवेशो देवभृद् गुरू: ॥५२॥”
‘गभस्तिनेमि:’ हे केन्द्रस्थानी असलेल्या भगवंताचे सुंदर नाम आहे. गभस्ती म्हणजे सूर्य. फुलांच्या पाकळ्यांचे मधोमध परागकणांचा गोल असतो तसा अनेक सूर्यमालिकांचे मध्यभागीं ओंकारस्वरूप भगवान श्रीमहाविष्णु नामक महातेजस्वी सूर्य आहे ज्याचे भोंवती सर्व ग्रह तारे नक्षत्रें फिरत असतात. हाच महातेजस्वी महाविष्णु आपली चैतन्यकिरणे पृथ्वीसह समग्र खगोलांवर पसरवीत असतो आणि ब्रह्मांडाचा कारभार नियमित नि गतिशीलतेने चालवतो ! मात्र ती चैतन्यकिरणे केवळ सात्विक अशी असल्याने ‘सत्वस्थ:’ असे म्हटले आहे.
सिंह जसा पराक्रमी, शूर आणि राजलक्षणी असतो तसा हा महाविष्णु असल्याने त्याला ‘सिंहो’ असे म्हटले आहे.
पंचमहाभूतांपासून सगळ्या प्राणिमात्रांना निर्माण करून त्यांचा प्रतिपाळ करणारा हा ‘भूतमहेश्वर:’ आहे.
सकल ब्रह्मांडाला सुव्यवस्थित चालविण्यासाठी त्याने अनेक देवीदेवतांची निर्मिती आणि योजना केली म्हणून तो ‘आदिदेवो महादेवो’ आहे ! आणि साहाजिकच त्यांचाही देव असा ‘देवेशो’ आहे, जो त्यांनाही ज्ञान नि ऐश्वर्याने परिपूर्ण करतो म्हणून त्याला ‘देवभृदगुरू:’ म्हटले.
५३). “ओम् उत्तरो गोपतिर्गोप्ता ज्ञानगम्य: पुरातन: ।
शरीरभूतभृद्भोक्ता कपीन्द्रो भूरिदक्षिण: ॥५३॥”
भगवन्त हा संसार-बंधनांच्या ‘परे’ म्हणजे पलीकडचा असा ‘उत्तरो’ आहे. आपण मागे पाहिले तसे ‘गो’ या शब्दाचे अनेक अर्थ आहेत - गाय, इंद्रियें यांचा स्वामी म्हणून ‘गोपती’, जो पृथ्वीला चैतन्य देत समृध्द करत असतो. मात्र विश्वकल्याणाचे कार्य तो बेमालूम असे गुप्तपणे -सट्ली- करत असल्याने हा परमेश्वर ‘गोप्तो’ होय. ज्ञानाने थोडाफार जाणता येणारा तो ‘ज्ञानगम्य’ आहे.
तो अति पुरातन आहे, आदिदेव ! आणि प्राणिमात्रांच्या शरीरांत आत्मरूपाने राहून विश्वाचा उपभोग घेणारा हा ‘शरीरभूत भृद् भोक्ता’ आहे !
श्रीराम अवतारांत हनुमंताला विशेष दर्जा देणारा हा ‘कपीन्द्रो’ आहे आणि यज्ञांत दक्षिणारूपी भूमी प्रदान करणारा ‘भूरिदक्षिण:’ आहे !
क्रमश
