Wednesday, October 27, 2021
श्री विष्णुसहस्रनाम श्लोक एकोणपन्नास पन्नास एक्कावन
मनोहरो जितक्रोधो वीरबाहुर् विदारण: ॥४९॥”
विश्वनाथ भगवंताने शरणांगतांना, भक्तांना, साधूसंतांना अभयदान देण्याचे म्हणजेच भयमुक्त करण्याचे (जरा-व्याधी-मृत्यूभय) जणू व्रत घेतले आहे आणि ते दक्षतेने पालन करणारा हा ‘सुव्रत:’ आहे. त्याचे ‘मुखदर्शन’ देखील अतीव सुख नि आनंदायक असल्याने तो ‘सुमुख:’ होय. तो सूक्ष्मांतला सूक्ष्म असल्याने ‘सूक्ष्म:’ आहे, तर ओंकारस्वरूपच असल्याने मेघगर्जनेसारखा ‘सुघोष:’ आहे ! खरेतर ओंकारांत संगीताचे सातही सूर अनुस्यूत आहेत म्हणून ते कायम कर्णमधुर असतात यांत शंका नाही. सर्व वेदऋचा गेय असल्याने त्यांतील आरोह-अवरोह जाणत्या कानांना अतिशय सुखकर असावेत. (सुखद: सुहृद म्हणजे हृदयाला आनंद देणारे ) असो.
सुमुख: ,सुघोष: , सुहृद असे मोहून टाकणारे असल्याने तो ‘मनोहर’ आहे यांत नवल ते काय ?
‘जितक्रोधो’ म्हणजे क्रोधावर नियंत्रण असलेला. क्रोध आला तरी तो संयमित करता आला पाहिजे, तो तात्पुरता - त्या क्षणाच्या गरजेनुरूपच असावा, अनियंत्रित नसावा.
अत्यंत सामर्थ्यवान् असल्याने त्याला ‘वीरबाहू’ म्हटले तर दुष्ट दुर्जनांच नायनाट करणारा तो ‘वीरबाहु विदारण:’ आहे !
५०). “ओम् स्वापन: स्ववशो व्यापी नैकात्मा नैककर्मकृत्. ।
वत्सरो वत्सलो वत्सी रत्नगर्भ: धनेश्वर: ॥५०॥”
श्री महाविष्णु हा सर्व प्राणिमात्रांना मायेंत गुंतविणारा, अज्ञान-निद्रेंत झोपविणारा असा ‘स्वापन:’ आहे. (स्वाप् म्हणजे निद्रा, सुषुप्ती, ग्लानी किंवा मरगळ ! )
‘स्ववशो’ म्हणजे स्वत:वर पूर्ण नियंत्रण असलेला नि सर्वव्यापक असल्याने ‘व्यापी’. ‘नैकात्मा’ म्हणजे अनेक रूपें धारण करणारा - विभूतियोग पहावा. (वास्तविक त्याला अनेक रूपें ‘धारण’ करावी लागतच नाहीत कारण तो सगळीकडे आत्मरूपाने आहेच आहे)
‘नैककर्मकृत्’ म्हणजे त्या त्या ‘अविष्कारांनुरूप’ कर्में करणारा.
अवघें विश्व त्याचेच ठिकाणी नांदत असल्याने, वसत असल्याने त्याला ‘वत्सरो’ म्हटले आणि सर्व जीवसृष्टीवर माय-पित्याप्रमाणे वात्सल्याची पांखर घालणारा हा ‘वत्सलो’ आहे. शिवाय हे विश्व त्याचेच बालक म्हणजे वत्स असल्याने ‘वत्सी’ म्हटले !
ब्रह्मांडातील सर्व ऐश्वर्य, संपत्तीवर केवळ त्याचा मालकीहक्क असल्याने तो ‘रत्नगर्भो धनेश्वर:’ आहे !
५१). “ओम् धर्मगुप् धर्मकृद् धर्मी सत् असत् अक्षरम् क्षरम्. ।
अविज्ञाता सहस्त्रांशु विधाता कृतलक्षणम्. ॥५१॥”
‘’धर्मगुप्” म्हणजे धर्माचे रक्षण करणारा, तर नीतिनियमांची बंधने घालून देणाऱ्या धर्माला निर्माण करणारा तो ‘धर्मकृत्’ आहे. शिवाय सर्व धर्मांचा मूलाधार असा हा ‘धर्मी’ आहे. (धर्म या संकल्पनेचे पुनःश्च एकदा सिंहावलोकन करूंया. सर्वसाधारण निरनिराळ्या उपासना पध्दतींना हिन्दू, मुस्लिम, सिख, ईसाई, ज्यू वगैरे धर्म हे नाव असले तरी धर्म हा शब्द अतिशय व्यापक आहे हे ध्यानांत ठेवणे गरजेचे आहे. धर्म म्हणजे सदाचरण. धर्म म्हणजे कर्तव्यनिष्ठा. धर्म म्हणजे केवळ मानवजातच नव्हे तर सर्व सृष्टीचे प्रेमादर पूर्वक संगोपन, सृजन, सांभाळ करणे होय. म्हणूनच राजधर्म, राष्ट्रधर्म, पुत्रधर्म, पतिधर्म (नि पतिव्रताधर्म), मैत्रधर्म, वगैरे अनेक पैलू सांगता येतात. मुळांत ब्रह्म सत्य, जगत् मिथ्या हे विधान किंवा हे विश्वचि माझे घर ही उक्ती धर्माचे द्योतक आहे. धर्म या शब्दावर स्वामी विवेकानंद यांचे उद्बोधन फार मौलिक आहे, ते मुळापासून आत्मसात केले पाहिजे. असो !
सत् असत्, क्षर अक्षर यांवर माझ्यापेक्षा तुम्ही अधिक जाणतां याची मला नम्र जाणीव आहे !
मायेने, अविद्येने झाकोळलेला जीव विज्ञाता असून आत्मरूपाने राहणारा विधाता हा अविज्ञाता होय हे विधान कदाचित् शब्दांचा खेळ असेल.
‘सहस्त्रांशु’ म्हणजे अनेकानेक सूर्यमालिकांनाही प्रकाशमान करणारा अंशुमान महातेजस्वी सूर्य हे श्रीमहाविष्णुचे नाम आहे.
‘कृतलक्षण’ म्हणजे नित्यसिध्द केवळ चैतन्यरूप, किंवा आपल्या वक्षस्थळावर श्रीवत्सचिन्ह मिरविणारा असाही करता येईल.
अशा त्या ज्योतिर्मय महातेजाला साष्टांग दंडवत् !
क्रमश
