Tuesday, October 26, 2021
श्री विष्णुसहस्रनाम श्लोक पंचेचाळीस ते अठ्ठेचाळीस
४५). “ओम् ऋतु: सुदर्शन: काल: परमेष्ठी परिग्रह: ।
उग्र: संवत्सरो दक्षो विश्राम: विश्वदक्षिण: ॥४५॥”
ऋतूंचा निर्माता श्रीविष्णु ‘सुदर्शनीय’ म्हणजे ज्याचे दर्शनाने निखळ आनंद मिळतो असा. ‘काल:’ म्हणजे काळाची निर्मिती आणि त्यावर पूर्ण हुकुमत असलेला. ‘परमेष्ठी’ म्हणजे पुनरपि जननम् पुनरपि मरणम् हे दुष्ट चक्र थोपविण्यासाठी ज्याची आराधना करावी असा परमश्रेष्ठ ईश्वर !
‘परिग्रह’ या शब्दाचा दान घेणे असा अर्थ असला तरी खरेतर ‘पत्रं पुष्पं फलं तोयं’ आनंदाने स्वीकारणारा, नव्हे त्याची भक्तांकडून चातकासारखी वाट पाहणारा !
विश्वनिर्मिती बरोबरच तिचा कठोरपणे लय करणारा म्हणून ‘उग्र:’ म्हटले असले तरी नवनिर्मितीसाठी जीर्ण वस्तु टाकून दिल्याशिवाय ते कसे घडावे ? अखेर जुन्या वृक्षातूनच तर नवीन बीज मिळते ना.
युगांमागून युगें अत्यंत काटेकोरपणे नि दक्षतेने ब्रह्मांडाचा कारभार पाहणारा हा ‘संवत्सरो दक्षो’ आहे, तर प्रत्येकाचे अंतिम ध्येय म्हणजेच परमानंददायक विश्रांतिस्थान देखील तोच एकमेव आहे.
(विश्वदक्षिण:’ चा अर्थ मला उमगला नाही - क्षमस्व ! )
४६). “ओम् विस्तार: स्थावरस्थाणु: प्रमाणं बीजमव्ययम् ।
अर्थोSनर्थो महाकोशो महाभोगो महाधन: ॥४६॥”
ओंकार-स्वरूप श्रीमहाविष्णुने हे स्थावर विश्वकमळ फुलवले नि त्याचा विस्तारही केला ; शिवाय अखिल चराचराचा तो स्थिर आधार म्हणजे ‘स्थाणु:’ आहे.
परमेश्वराच्या ‘अस्तित्वाचे’ वेगळ्याने प्रमाण देण्याची आवश्यकता नाही कारण तो स्वत:च त्याचे प्रमाण आहे, जे आपल्याला विश्वदर्शनाने सहज दृग्गोचर होते.
या विश्ववृक्षाचे ओंकाररूप ‘बीज’ अव्यय म्हणजे कधीच नष्ट न होणारे आहे.
संतसज्जनांच्या सुयोग्य कामना पूर्ण करणारा हा पूर्णकाम ‘अर्थो’ आहे, तर स्वत: अनासक्त , संतुष्ट असल्याने बहुधा ‘अनर्थो’ म्हटले असावे !
‘महाकोशो’ म्हणजे मानवाच्या पंचकोशांच्याबी पलीकडचा परमानंदरूप महाकोशो.
अगदी साध्या साध्या गोष्टी घडल्यावर आपण अनंदाने हुरळून जात असतो नि तो आनंद पुन:पुन्हा उपभोगत राहतो. इथे तर वारंवार केलेल्या विश्वनिर्मितीचा आनंद आहे आणि तो भोगणारा महाविष्णु ‘महाभोगो’ आहे ! आणि त्या विश्वाच्या संपूर्ण ऐश्वर्याचा तो एकुलता एक ‘महाधन:’ आहे !
४७). “ओम् अनिर्विण्ण: स्थविष्ठोSभूर् धर्मयूपो महामख: ।
नक्षत्रनेमिर् नक्षत्री क्षम: क्षाम: समीहन: ॥४७॥”
अनिर्विण्ण म्हणजे कधीही विचलित न होणारा, उद्विग्न नसणारा निर्मळ मनाचा. स्थविष्ट म्हणजे स्थूल, अति विशाल, विराट आणि भूर् म्हणजे भूमी. खरेतर ‘अभू’ चा अर्थ होतो ‘स्वयंभू’ -स्वत:हून उद्भवलेला.
विश्वनिर्मिती हाच एक मोठा यज्ञ असल्याने त्याला ‘महामख:’ म्हटले, तर ‘धर्मयूप’ म्हणजे धर्मरूपी यज्ञातील आधारस्तंभ होय.
नक्षत्रनेमी म्हणजे सर्व खगोलांवर नियंत्रण ठेवणारा आणि त्यांतही आत्मरूपाने निवास करणारा ‘नक्षत्री’ आहे.
‘क्षम:’ म्हणजे क्षमता असलेला. विश्वाचा कारभार व्यवस्थित चालवण्याती क्षमता असलेला, तर ‘क्षाम:’ म्हणजे विश्वाचा लय केल्यावरही स्वत: शांत, क्षेम आणि स्वस्थ राहणारा असा क्षाम: !
‘समीहन:’ म्हणजे जीवांच्या कर्मांनुसार त्यांना ईप्सित फल देणारा, सदगती देऊन मोक्षाप्रत नेणारा.
४८). “ओम् यज्ञ इज्यो महेज्यश्च: क्रतु: स्त्री सतांगति: ।
सर्वदर्शी विमुक्तात्मा सर्वज्ञो ज्ञानमुत्तमम्. ॥४८॥”
विश्वनिर्मिती हा जर एक यज्ञ असेल तर श्रीमहाविष्णुच सर्वेसर्वा असल्याने तेही यज्ञच होत. ‘इज्यो’ म्हणजे इष्टदैवत आणि स्वत:च सर्वकाही असल्याने इष्टदैवत देखील तोच ! ‘महेज्य’ म्हणजे सर्वश्रेष्ठ, परमइष्ट, म्हणजेही पुन्हा तोच की ! !
‘क्रतु:’ म्हणजे यज्ञ करणारा नि ‘सत्रं’ म्हणजे रक्षण करणारा. ‘सतांगति’ म्हणजे संतसज्जनांना उत्कृष्ट अशी परमगती प्रदान करणारा. सर्वांतर्यामी असल्याने तो ‘सर्वदर्शी’ आहे, तर यंत्र तत्र सर्वत्र असूनही पद्मपत्राप्रमाणे अलिप्त राहणारा तो ‘विमुक्तात्मा’ आहे !
स्वत: विश्वात्मा असल्याने तो सर्वज्ञ आहे, त्याचप्रमाणे पूर्ण ब्रह्मज्ञानी असल्याने ‘ज्ञानमुत्तमम्’ तर आहेच आहे !
क्रमश:
