Friday, October 22, 2021
श्री विष्णुसहस्त्रनाम श्लोक सदोतीस व अडोतीस
३७). “ओम् अशोकस्तारण स्तार: शूर: शौरिर्जनेश्वर: ।
अनुकूल: शतावर्त: पद्मी पद्मनिभेक्षण: ॥३७॥”
क्षुधा, तृषा, जरा (वार्धक्य), शोक आणि मोह अशा शारीरिक ऊर्मिविरहित असा हा महाविष्णु ‘अशोक:’ आहे. संसार-सागर तारून नेणारा आणि जन्म-मृत्यूच्या भयापासून सोडविणारा ‘तारण’ नि तार: आहे ! (ज्या मंत्राला ओंकाराचे संपुट लावून उच्चारले जाते तो अधिक परिणामकारक नि शक्तिशाली ठरतो आणि त्याला तारक-मंत्र असे म्हणतात). बाय द वे, ‘राम’ या शब्दांत ओंकार अनुस्यूत असल्याने त्रयोदशाक्षरी मंत्राला ओम् हे संपुट लावण्याची खरे तर आवश्यकता नाही !
श्रीमहाविष्णु महापराक्रमी असल्याने शूर तर आहेतच, पण रामकृष्णादि शूर कुळांत अवतार घेतल्याने ‘शूरजनेश्वर’ही आहेत. भक्त-साधू-साधकांसाठी तो कायम ‘अनुकूल’ तर असतोच, शिवाय धर्मरक्षणार्थ अनेकानेक अवतार धारण करणारा तो ‘शतावर्त’ही आहे.
पद्म म्हणजे कमळ नि ते धारण करणारा तो पद्मी. (या शिवाय हे विश्वकमळ फुलवणारा म्हणूनही पद्मी ! ) पद्मनिभेक्षण म्हणजे कमळाप्रमाणे सुंदर नेत्र असलेला हा महाविष्णु विश्वावर आपली अमृतमय दृष्टी ठेवून असतो !
३८). “ओम् पद्मनाभो अरविन्दाक्ष: पद्मगर्भ: शरीरभृत. ।
महध्दिर्ऋध्दो वृध्दात्मा महाक्षो गरूडध्वज: ॥३८॥”
ज्याची नाभी कमळाप्रमाणे आहे तो पद्मनाभ असे ढोबळमानाने म्हणता येईल. वास्तविक तो प्रत्येक जीवाचे हृदय-कमळाच्या मध्यभागीं आत्मरूपाने वास करणारा आहे, म्हणून पद्मनाभ म्हटला पाहिजे ! त्याचे ‘अक्ष’ म्हणजे डोळे हे ‘अरविंदासारखे’ म्हणजे सुंदर कमळाप्रमाणे आहेत.
प्रत्येकाच्या अंत:करणांत आत्मस्वरूपें वसत असल्याने तो ‘पद्मगर्भ:’ असून तेथेच त्याचे ध्यान केले जाते .
वेळोवेळी वारंवार मनुष्य देहात अवतार धारण करणारा तो ‘शरीरभृत्’ आहे. त्याचे ऐश्वर्य कायम वृध्दिंगत होणारे म्हणून ‘महर्ध्दिर् ऋध्दो’.
सर्वांत वडील, आदिपुरूष असल्याने याला वृध्दात्मा म्हटले आहे. (वृध्द या शब्दाचा अर्थ आत्ताच नव्याने ध्यानी आला. वया बरोबरच ज्ञान, समत्व, अनुभव, क्षमाशीलता, फिलॅन्थ्रोपी किंवा लोक कल्याणासाठी काहीना काही उदात्त करत राहण्याची प्रेरणा किंवा इच्छाशक्ती या सर्व गुणांची आपोआप होत असलेली वृध्दी म्हणजेच वृध्दत्व ! आपल्यातील अनेक मंडळी याचा नित्य अनुभव घेत असतील अशी माझी श्रध्दा आहे. मात्र यांत ‘वय’ दुय्यम ठरते हे निर्विवाद ! )
‘महाक्षो’ नि ‘गरूडध्वज’ यांचे अर्थ सोपे आहेत - मसलन्, अखिल ब्रह्मांडावर ‘नजर’ ठेवणाऱ्याचे नेत्र किती मोठे असतील याची कल्पनाच केलेली बरी. पुन्हा, नेत्रांचे मोठेपण महत्वाचे नाही कारण आपण नाही का अर्धा इंची डोळ्यांनी दूरदूरवर पाहात ? ते मोठे म्हणण्यापेक्षा अतिविशाल म्हणणे अधिक सयुक्तिक ठरेल !
गरूडध्वज म्हणजे ज्याचे रथध्वजावर गरूडाचे चिन्ह आहे असा. एकतर गरूड हे महाविष्णूचे वाहन आहे, नि दुसरे म्हणजे गरूडाचे दोन भक्कम पंख कर्म नि ज्ञान यांचे द्योतक आहेत.
अशा या ज्ञानी कर्मयोग्याला शतश: वंदन !
क्रमश
