Monday, October 18, 2021
श्री विष्णुसहस्रनाम श्लोक तेवीस चोवीस पंचवीस
२३). “ओम् गुरूर्गुरूत्तमो धाम-सत्य: सत्यपराक्रम: ।
निमिषोS निमिष: स्त्रग्वी वाचस्पतिर् उदारधी: ॥२३॥”
श्री महाविष्णु हे सर्व विद्यांचे अधिपती, ब्रह्मादिकांना देखील ब्रह्मविद्या प्रदान करणारे, स्वत:च वेदनिर्माते असल्याने सर्वांचे परात्पर गुरू , नव्हे सर्वोत्तम गुरू असून सर्व विद्यांचे धाम, म्हणजे आश्रयस्थान आहेत. वेदज्ञान हे शाश्वत नि अंतिम असल्याने ‘सत्य’ आहे.
स्वत: योगज्ञान -संपन्न असल्याने योग्याप्रमाणे त्यांचे नेत्र अर्धोन्मिलित असतात, म्हणून ‘निमिषोSनिमिष’ म्हटले. मात्र ‘अनिमिष’ म्हणजे डोळ्यांची उघडझाप न करतां आपण निर्मिलेल्या विश्वावर बारीक नजर ठेवणारा असे म्हणता येईल !
अनेकानेक सूर्यमालिकांना वैजयंतीप्रमाणे गळ्यात मिरवणारा हा ‘स्त्रग्वी’ आहे .
‘वाक्’ म्हणजे वाचा नि विद्या देखील आणि दोन्हींचा अधिपती म्हणून ‘वाचस्पती’ म्हटले. ‘उदारधी’ म्हणजे औदार्य, प्रेम, करूणा, दयाशीलता आणि क्षमाशीलता यांचा हा सागर होय !
२४). “ओम् अग्रणीर्ग्रामणी: श्रीमान् न्यायो नेता समीरण: ।
सहस्त्रमूर्धा विश्वात्मा सहस्त्राक्ष: सहस्त्रपात्. ॥२४॥”
मुमुक्षु साधकांना अंतिम ध्येय म्हणजेच मोक्षाप्रत अग्रेसर करणारा हा अग्रणी, तर सर्व जीवमात्रांचे नेतृत्व करून त्यांना सदगती देणारा ग्रामणी होय. हे कार्य केवळ त्याचेच चैतन्यशक्तीने घडत असल्याने त्याला ‘अग्रणीर्ग्रामणी’ असे म्हटले नि ज्ञानैश्वर्यामुळे तो श्रीमान् तर आहेच आहे !
‘समीर’ म्हणजे वायू ; सर्व भूतमात्रें प्राणवायू शिवाय जगू शकत नसल्याने त्यांना यथेच्छ ऑक्सीजन पुरवणारा हा ‘समीरण:’ आहे ! तो न्याय आणि नीतिला सर्वोच्च प्राधान्याने देत असल्याने ‘न्यायो नेता’ आहे.
तो सबस्त्रमूर्धा, सहस्त्राक्ष, सहस्त्रपात् आहे कारण सर्व प्राणिमात्रें त्याचीच आहेत - ‘पुरूषसूक्ता’च्या ऋचा याचे समर्थन करतील !
२५). “ओम् आवर्तनो निवृतात्मा संवृत: संप्रमर्दन: ।
अह: संवर्तको वन्हिर् अनिलो धरणीधर: ॥२५॥”
श्रीमहाविष्णुंचे महातेज या चराचराची निर्मिती, स्थिती नि लय यांची दर चार युगांनी सतत आवर्तनें घडवून आणतो म्हणून ‘आवर्तनो’ म्हटले आहे. हे महातेज प्रचंड ऊर्जावान् असल्याने स्वस्थ किंवा स्तब्ध राहूच शकत नाही. मात्र या चैतन्यशाली महातेजाचा धनी असूनही स्वत: त्यांत गुंतत नाही, लिप्त होत नाही, तर साक्षीरूपाने तटस्थपणे हा सर्व खेळ खेळत खेळवत राहतो ! - असा हा ‘निवृतात्मा’ आहे ! आपल्याच योगमायेने स्वत:ला झाकून घेतल्यामुळे त्याला ‘संवृत:’ म्हटले आहे.
सर्वसत्ताधीश असलेला हा महाविष्णु प्रलयकालीं अत्यंत रौद्र रूप धारण करून अखिल ब्रह्मांडाचा लय करणारा म्हणजे मर्दन करणारा हा ‘संप्रमर्दन:’ होतो.
हे सर्व कार्य केवळ अचंभित करणारे, म्हणून ‘अह:’ म्हटले असावे ! ‘अह: संवर्तको’ .
हा सर्वच काही असल्याने तोच अग्नी, तोच वायू, तोच धरणीधर, तोच हविर्द्रव्य, तोच यज्ञ, तोच आहुती, तोच पुरोडाश, सब कुछ केवल वही वह ! ! !
क्रमश:
