Friday, October 15, 2021
श्री विष्णुसहस्रनाम श्लोक सतरा अठरा एकोणीस
१७). “ओम् उपेन्द्रो वामन: प्रांशुर् अमोघ: शुचिरुर्जित: ।
अतीन्द्र संग्रह: सर्गो घृतात्मा नियमो यम: ॥१७॥”
उपेन्द्रो म्हणजे देवांचाही देव, अगदी इंद्राहून देखील ज्येष्ठ नि श्रेष्ठ ( इंद्राला महाविष्णुनेच नाही का निर्माण केले ?) याच विष्णुने ‘वामन’ अवतार घेतलाआणि बलियज्ञाचे वेळी तीन पाउलें मोजण्यासाठी विराट रूप धारण केले. ‘प्रांशु’ म्हणजे उंच आणि इतका उंच झाला की पाय पृथ्वीवर नि मस्तक आकाशांत ! तो ‘अमोघ’ आहे, म्हणजे infallible, ज्याची कोणतीही कृती निरर्थक नसते असा.
‘शुचि’ म्हणजे पवित्र आणि उर्जित: म्हणजे भव्य, मोठा, शक्तिशाली आणि अतीन्द्र: म्हणजे जो इंद्रियांद्वारा जाणतां न येणारा अतिसूक्ष्म आणि तेज:पुंज. ‘संग्रह:’ म्हणजे संग्रह करणारा - जसे बीजांत आख्खा वृक्ष साठवलेला असतो तसा.
ज्याप्रमाणे बीजाला अंकुर फुटून घुमारे तयार होतात तसे श्रीमहाविष्णु पासून विश्व निर्माण होते, म्हणून ‘सर्ग:’ असेही नामकरण झाले.
‘घृतात्मा’ म्हणजे स्वत: अलिप्त, साक्षीरूप, तटस्थ राहून विश्वव्यापार नियंत्रित ठेवणारा. सूर्यबिंब जसे पाण्यात प्रतिबिंबित होऊनही भिजत नाही तसा हा मायेने लिप्त होत नाही.
चराचराचे सर्व व्यवहार याचेमुळेच नियंत्रित राहतात आणि सृजना बरोबरच सृष्टीचा लयही करतो म्हणून ‘यम:’ म्हटले आहे याला !
१८). “ओम् वेद्यो वैद्य: सदायोगी वीरहा माधवो मधु: ।
अतीन्द्रियो महामायो महोत्साहो महाबल: ॥१८॥”
ओंकारस्वरूप विश्वनिर्माता श्री विष्णुच्या नि:श्वासांतून वेदज्ञान आसमंतांत पसरले आणि ब्रह्मज्ञानी ऋषिमुनींनी आपल्या ब्राह्मी अवस्थेंत ते आत्मसात केले, मुखोद्गत केले आणि पुढे शिष्य-परंपरेनुसार ते प्रजेला उपलब्ध झाले. आणि म्हणून या वेदांचे निर्माते एक वा अनेक ऋषी नसून प्रत्यक्ष श्रीमहाविष्णु होय. तो स्वत:च खरा वेदनिर्माता म्हटला पाहिजे नि म्हणून वेदांना ‘अपौरूषेय’ म्हणतात.
वेदांच्या साहाय्यानेच श्रीमहाविष्णुला जाणता येते म्हणून ‘वेद्यो’ !
मात्र स्वत:च विश्वनिर्माण केल्यामुळे तो विश्वाची नसन् नस जाणतो म्हणून बहुधा त्याला ‘वैद्य:’ अशी संज्ञा मिळाली असावी !
संपूर्ण विश्व नि चराचराला आत्मरूपाने ‘जोडणारा’ हा ‘सदायोगी’ होय.
अतिशय सामर्थ्यवान असा हा ‘वीर’ असून विश्वकल्याणार्थ आणि धर्मरक्षण तसेंच साधू-सज्जनांचे रक्षणार्थ दुष्ट असुरांचा नायनाट करणारा आहे.
‘माधवो’ म्हणजे विद्या व लक्ष्मीचा पती आणि सर्वांना प्रिय असा ‘मधु:’ आहे ! तसेच स्वत:च्या मायेचा अधिपति असा ‘महामायो’ आहे !
विश्वनिर्मिती, तिचे भरणपोषण नि संहार ही तिन्ही कार्यें प्रचंड उत्साहाने वारंवार करीत राहणारा तो ‘महोत्साहो’ आहे आणि ‘महाबली’ तर आहेच आहे ! !
१९). “ओम् महाबुध्दिर्महावीर्यो महाशक्तिर्महाद्यति: ।
अनिर्देश्य वपु: श्रीमान् अमेयात्मा महाद्रि धृक. ॥१९॥”
अखिल ब्रह्मांड निर्माता श्रीमहाविष्णु ‘बुध्दिमतांवरिष्ठं’ आहे. संसारोत्पत्तीचे कारण असलेली वासना किंवा इच्छा हीच मुळांत अविद्या म्हणजे भगवंताचे वीर्य होय, म्हणून तो महावीर्यो आणि जगत्पिता आहे. विश्वसंचालनाची महान् शक्ती त्याचेपाशी असल्याने ‘महाशक्ती’ आणि अंतरबाह्य तेज:पुंज आणि प्रभावान् असल्याने ‘महाद्युति:’ आहे.
खरेतर श्रीमहाविष्णुच्या विश्वरूपाचे वर्णन करणे अशक्य आहे इतके ते व्यापक नि गहन आहे, म्हणून ‘अनिर्देश्यवपु:’ असे म्हटले आहे !
या ब्रह्मज्ञानी, ऐश्वर्यसंपन्न अशा ‘श्रीमानाचे’ व्यक्तिमत्व आणि प्रज्ञेचे अनुमानही करता येत नाही असा तो ‘अमेयात्मा’ आहे.
‘महाद्रिधृक’ म्हणजे अमृतमंथनाचे वेळी मंदार पर्वत किंवा गो-रक्षणार्थ उचललेला गोवर्धन पर्वत लीलया उचलणारा !
क्रमश:
