Monday, May 31, 2021
मन:चक्षु
मनश्चक्षु......!
मथळा क्लिष्ट वाटला तरी अर्थ मीच सांगायला हवा असे नाही. सोप्पं आहे ते, मन आणि डोळे असा सुटसुटीत अर्थ किंवा शब्दफोड करता येते. वास्तविक मन आणि डोळे यांचा अतिशय जवळचा संबंध आहे. मनाने जग पाहता येते तर निव्वळ डोळ्यांनी अत्यंत मर्यादित अंतरावरचे दिसेल.
आमच्या एका क्रमिक पुस्तकात हे विधान वरचेवर उधृत केलेले असे - “दि आय डझ नॉट सी व्हॉट दि माईंड डझ नॉट नो (केएनओडब्लू नो !) “ — म्हणजे आपल्याला माहीत असलेलेच डोळे पाहतात ! विचित्र वाटतंय् ना हे ? पाहतो मला समजावून सांगता आले तर -
मी ‘जीव-वैज्ञानिक असल्याने मायक्रोस्कोपचा खूप वापर केला आयुष्यांत. बारीकातले बारीक जीवजिवाणु पाहता आले, मात्र ज्यांची माहिती होती तेवढेच दृष्टीस पडत, इतर पाहूनही न पाहिल्यासारखे होत.
दुसरे एक उदाहरण - आपण डिस्कव्हरी चॅनल पाहत असतांना समुद्राच्या खोल तळातील असंख्य पदार्थ पाहतो, मात्र आपणांस ज्ञात असलेले मासे, शिंपले, सी-वीड्स वगैरे सोडले तर इतर असंख्य वस्तू दिसत असूनही न पाहिल्यासारख्या झरझर बाजूला होतातच ना, अगदी तसेच आहे वरील विधान !
म्हणजे मन नि चक्षुचा अत्यंत निकट संबंध लक्षात घ्यायला हवा. एक म्हण जगजाहीर आहे - जो न देखे रवी, वो देखे कवी - सूर्यप्रकाशांतही जे दिसणार नाही ते कवी आपल्या मन:चक्षूंनी स्पष्टपणे पाहतो नि तें रंगवून रंगवून आळवून आळवून सांगतो !
जरा अधिक खोलांत जायचे म्हटले तर आपण अव्यक्तातून व्यक्तांत येतो आणि याच व्यक्तातून अव्यक्तांत गडप होतो. व्यक्त म्हणजे हे दृष्य जग नि अव्यक्त म्हणजे काय ते समजून घ्यायला मनाचा वापर करून पाहतो. या मनाला कल्पनेची मलई खिलवल्या शिवाय ते बेटे कुठलेच चित्र रंगवत नाही. बरे, ही कल्पना तरी कुठून सुचते ? ‘पुस्तक से मस्तक’ ? ओके, पार्टली. ग्रंथ, शास्त्र, गुरू , अनुभव ? जाऊ देत - खात्री नसेल तर न बोलणे शहाणपणाचे ! (माझे ज्येष्ठ स्नेही म्हणाले होते की हे ‘व्यक्ताव्यक्त’ देखील एक भ्रम आहे ! ! )
मी सांगत होतो मन नि दृष्याच्या विलक्षण संबंघाबद्दल. आता हेच पहा ना, मी क्षणात मद्रासला पोहोचतो, असनसोलला किंवा टिंबक्टूला ! पण तीनही आधी पाहिले नसल्याने कल्पनेनेही तिथले चित्र रंगवूं शकत नाही. मात्र इंदोर, बंगलुरू, लंडन किंवा जिनेव्हा ? यस, मी तिथे केवळ पोहोचत नाही तर तिथले चित्र प्रत्यक्ष पाहतो, अनुभवतो ! ही आहे मनश्चक्षूची किमया !
पहा, तुम्हालाही सुचेल काहीतरी सांगायला ‘मन:चक्षु’ संबंधी . वाट पाहतोय, लोभ आहेच तो वृध्दिंगत व्हावा हे विनवितु असे !
३० मई २०२१
