Wednesday, November 25, 2020
माझी आई !
मम मातु: (माझी आई )
माझे आईचे नांव होते सौ. शैलजा शंकर रहाळकर, पूर्वाश्रमींची कु. चंद्रानना वासुदेवराव लेले, ऊर्फ सोनी किंवा सोनुताई. जन्म २६ जुलाय १९२१ नि देहावसान ८ ऑगस्ट १९८८.
थोडक्यांत, हे तिचे जन्मशताब्दी वर्ष नाही का ? आज त्या निमित्ताने तिच्या वात्सल्यपूर्ण आठवणींना उजाळा देण्याचा प्रयत्न करीन म्हणतो.
माझी आई अतिशय सुस्वरूप, गव्हाळ वर्णाची, तेजस्वी, मृदु स्वभावी नि गोड गळ्याची. आमचेसाठी जगांतली सर्वांत सुंदर नि सोज्वळ स्त्री. तिने कधी कधी तिच्या किनऱ्या स्वरांत म्हटलेली गाणी किंवा भजनें माझे कानांत अजूनही गुंजारव करतात. फुलांची नि म्हणून बागकामाची तिला विलक्षण हौस.आमचे राहत्या घरातला चमेलीचा वेल बाहेरच्या अंगणापासून थेट तिसऱ्या मजल्यावरील गच्चीपर्यंत बहरलेला असे. सेगांवला तिने लावलेल्या मोगऱ्याच्या अनेक रोपट्यांना अक्षरश: टोपलीभर फुलें उमलत दररोज. मग आई आमचेसाठी फुलांचे मुगुट, धनुष्यबाण नि तलवारीही करून देई, बहिणींच्या वेण्यांत मोठाले गजरे करून घाली आणि तरीही अण्णांच्या देवपूजेसाठी भरपूर फुलें उरत. पूजेतील देवांव्यतिरिक्त अण्णा त्यांच्या आईच्या फोटोला सुंदर रीतीने सजवीत.
आईचे शिक्षण आजच्या मॅट्रिक इतक्या आठवी बोर्ड पर्यंत ग्वाल्हेर राजवटीतले. मात्र त्या नंतर बरेच वर्षांनी तिने मॉन्टेसरी आणि गृहोद्योगाचे शिक्षण स्वेच्छेने आणि यशस्वीरित्या पूर्ण केले. नवनवीन प्रयोग करण्यांत ती खरोखर पटाईत होती. घरच्या घरी साबण निर्मिती, टाकाऊ वस्तूंच्या लगद्यापासून कागद निर्मितीचा प्रयोग नि पुढे भास्कर इंजिनियर झाल्यावर मिनि-फौन्ड्री सुरू करून नॉनफेरस मेटल च्या टेबल मॅट्स कितीतरी वर्षे आम्ही वापरत होतो ! असो.
असे प्रयोग स्वयंपाक घरांतही राबवणे साहाजिक होते. आतांच्या ‘रेसिपीज’ सारख्या नवनवीन रेसिपीज ती तयार करी नि इतरांनाही शिकवीत असे. त्या काळीं ‘जेली किंवा कस्टर्ड’ सारखे पदार्थ कुतुहलाचे असत, शिवाय विविध प्रकारच्या साच्यांतून काढलेल्या केक्स, बिस्किटे, नि कमळासारख्या साच्यातून काढलेले तळलेले पदार्थ लक्षवेघक असत. तसं म्हटलं तर प्रत्येकाचीच आई सुगरण असते, पण माझी आई विशेष सुगरण होती हे निर्विवाद !
रहाळकरांचा गोतावळा खूप मोठा, नातेवाईक नि मित्रपरिवार देखील. वर्षातून दोन मोठ्या कार्यक्रमांना सर्वांना निमंत्रण असे. एक म्हणजे गणपतींचे दिवसांत घरीं घातले जाणारे ‘ब्राह्मण-भोजन’, ज्यांत एकवीस ब्राह्मणांसह सर्व निमंत्रित भोजनास असत आपल्या पूर्ण परिवारासह. पाऊणशे ते शंभर पान होई तेव्हा. दुसरा प्रसंग असे माझे आजीच्या वर्षश्राद्धाचा, ज्यांत सर्व नातेवाईक हजर असत. आणि हा परिपाठ अण्णांच्या बदलीच्या गांवी, इतकेच नव्हे तर आम्ही पुण्यांत आल्यावरही काही वर्षे नेमाने पार पाडला जाई.
या शिवाय दर महिन्याला लघुरूद्र नि मंत्रजागराचा कार्यक्रम होई आणि सर्व गुरूजींसकट सर्वांना आटीव दूध आग्रहाने पोटभर दिले जाई. आई स्वत:ही अनेक व्रतवैकल्यें करत असे, त्यांत ‘सोळा सोमवार’ प्रामुख्याने सांगतां येतील.
(पुण्यांत आल्यावर दोन वर्षांनी मला नायडू रूग्णालयांत सुंदर बंगला मिळाला होता. मात्र तो परिसर एकूणच किंचित भयावह असे हे मी मागे सांगितले आहेच. म्हणून आई-अण्णा त्या घरीं येतांच आईने आम्हा सर्वां समवेत चोवीस तास अखंड रामनामाचा जप करून घेतला होता. ) असो.
माझ्या आईला गरीब, रूग्ण, विकलांग आणि अशिक्षितां बद्दल विशेष कळवळा होता आणि त्यांना मदत करायचा तिचा अट्टाहास असे. (माझे खेडोपाडीं हिंडून रूग्णसेवेच्या कामाला तिचा भरभरून आशीर्वाद असे. )
गरीब होतकरू विद्यार्थ्यांनी शिकलेच पाहिजे म्हणून ती त्यांना हरसंभव प्रत्यक्ष मदत करत असे.
अण्णांच्या प्रत्येक कार्याला तिचा भक्कम पाठिंबा आणि प्रत्यक्ष हजेरी असे, त्यांची खरीखुरी सावली, सहचरी म्हणून. खरोखर, मागे वळून पाहतांना त्या दोघांचे बॉंडिंग विस्मयकारक वाटते मला. ‘एक दूजे के लिये’ हा वाक्प्रचार त्या दोघांनी प्रत्यक्ष आचरून दाखवला !
अशा माझ्या माऊलीला शतकोटी प्रणाम !
प्रभु रहाळकर
२४/११/२०२०
भाग दोन
वास्तविक ‘आई’ विषयीं लिहायला बसलो की वेळ नि तपशिलाचे भान हरपणे स्वाभाविक ठरते. गेले काही दिवस आईच्या आठवणींनी आणि तिच्या स्वभाव-वैशिष्ठ्यांनी अक्षरश: व्यापून टाकले असल्याने मनाचा हा बांध पुन्हा फोडीन म्हणतो. (माझ्या या स्वभाव-वैचित्र्याला ‘तहे दिलसे’ सहन करीत राहा अशी सलगीची विनवणी करतो ! ) (स्वभाव-वैशिष्ठ्य नि स्वभाव-वैचित्र्यांत काय फरक आहे म्हणतां ? आईच्या विशिष्ट नि माझ्या विचित्र स्वभावात आहे तेव्हडा ! ! ) असो असो .
खरंच, आई अजिबात गर्विष्ढ नव्हती मात्र स्वाभिमानी अवश्य होती. भगिनी-मंडळ असो वा नातेवाईक, ती आपल्या ‘गरीमा’ला कधी आंच येऊ देत नसे. चारचौघांत वावरताना तिचा ‘खानदानी’ व्यवहार नेत्रदीपक असे. ती कुणाचाच सरळ सरळ अपमान करीत नसे, मात्र ज्याला त्याला आपली ‘जागा’ पाहूनच वागावे लागे ही वस्तुस्थिती आहे.
अत्यंत स्वाभाविकपणे तिच्या मुलांना कुणी उगाचच भलेबुरे बोलणे तिला सहन होत नसे. (या निमित्ताने एक ‘किस्सा’ सांगतो. होळकर कॉलेजचे प्रिन्सिपॉल डॉक्टर भागवत माझे सायन्स-मॅथ्सचे मार्क्स पाहून अण्णांना म्हणाले होते - ही इज ए डफ्फर इन सायन्स ॲंड मॅथ्स, रादर सेंड हिम टु आर्ट्स ! मला काही ते फारसे कटु वाटले नव्हते -ती वस्तुस्थिती असल्याने- मात्र आईला ते शब्द चांगलेच झोंबले होते. मी डॉक्टर झालो तेव्हा हातात पेढ्याचा पुडा देत तिने मला सांगितले होते की जा त्या भागवत डॉक्टरांकडे आणि सांग त्यांना की तुमचा ‘डफ्फर’ आज डॉक्टर झालाय म्हणून ! )
आपल्या मुलांना वाईट संवई लागू नयेत म्हणून ती कायम दक्ष असे, अर्थात हे इतर कोणी करावे हेही तिला मान्य नसे. (पुन्हा एक किस्सा ! एकदा दुपारी आई झोपलेली असतांना मी गुपचुप जिन्याखालच्या कोनाड्यातून दोन आणे उचलून बाहेर आलेल्या ‘गंडेरी वाल्या’ कडून गंडेरी (उंसाचे कर्वे किंवा सोललेले काप) घेतले. मात्र तसे करताना शेजारच्या काकूंनी पाहिले होते नि चार वाजतां मुद्दाम सहज म्हणून हा प्रकार आईला सांगितला. आईने माझ्याकडे नुसते रोखून पाहिले नि माझा रडवेला चेहरा पाहून काय ते समजली. मात्र काकूंना तिने सांगितले की मीच त्याला पैसे देऊन ठेवले होते माझी झोपमोड नको म्हणून ! काकू गेल्यावर मला एवढेच म्हणाली की पुन्हा न विचारतां पैसे उचलायचे नाहीत, चोरी म्हणतात त्याला. या एकाच प्रसंगानंतर मी कधीच ‘चोरी’ केली नाही - अगदी बायकोच्या पर्समधून देखील ! )
तथापि आमच्या चुकांवर कठोर शिक्षा असे आम्हाला. आपल्या पायांचे अंगठे धरून देवासमोर तास दोन तास ओणवे उभे राहण्याची, किंवा कोपऱ्याकडे तोंड करून उभे राहण्याची. हाताने मारझोड सहसा नसे पण आमचे दोन्ही हात हातात धरून ती आमच्या पावलांवर स्वत:चे पाय दाबून धरी चिरडल्यासारखे. काय ताकद होती तिच्यांत, बापरे !
कोणतेही काम तुच्छ नाही हा पाठ तिनेच आम्हां सर्व भावंडांत रुजवला. घरीं देवराम वगैरे गडीमाणसे असूनही आपले काम आपणच करण्याची ताकीद असे. केवळ ‘दळण’ आणायला तिची कुणास ठाऊक का, पण मनाई असे. तथापि एकदा संडासांतले लोखंडी डबे सडले होते म्हणून नवे डब्बे सायकलवर लादून मी आणलेले पाहून माझ्या आतेभावांनी जेव्हा माझी टर उडवायचा प्रयत्न केला तेव्हा वाघीणीसारखी चवताळून म्हणाली होती की प्रभूचा मला अभिमान आहे की तो हे ही काम करू शकतो म्हणून !
आम्हा भावंडांचे शिक्षणात खंड पडू नये म्हणून अण्णा एकटेच बदलीच्या गावीं राहात, चक्क चौदा वर्षें ! त्यामुळे इंदूरचे सर्व दैनंदिन व्यवहार आईलाच पाहावे लागत, नि बरेचशी खरेदीची कामे मी करत असल्याने ती मला ‘बझार मास्टर’ म्हणे ! देपाळपूरला अण्णा असतांना तिथे म्हैस ठेवली होती आणि दररोज सकाळी सात वाजतां तीन शेर दूध पहिल्या बसने धार-नाक्याच्या स्टॅंडवर येई, ते मी सायकलवरून घरी आणत असे. म्हणून मला ‘दूधवाला’ म्हणणाऱ्या ‘त्या’ भावंडांवर आई ‘लक्ष ठेऊन’ असे !
आईला कलाकुसरीचाही छंद होता. तिचे ड्रॉइंग उत्तम होते. मेडिकलच्या पहिल्या नि दुसऱ्या वर्षीं मला शरीराच्या विविध अंगांची (डिसेक्टेड) रंगीत चित्रें आमचे जर्नल मधे काढावी लागत. माझी ती प्रचंड पुस्तके आणि भरपूर अभ्यास पाहून आईने आपण होऊन ती किचकट चित्रें अतिशय हुबेहूब सुंदर रेखाटून दिली होती रंग भरून. मला फक्त लेबलिंग करावे लागले.
माझी आई हरहुन्नरी होती यांत शंकाच नाही. माझ्यासारखे माझ्या सर्व भावंडांचे आपापले अनुभव आहेत हे मी जाणून आहे, म्हणून थोडे त्यांचेकडूनही ऐकण्यासाठी मी तूर्त थांबतो !
प्रभु रहाळकर
२५/११/२०२०
