Tuesday, October 13, 2020
ज्ञानेश्वरी सौंदर्य भाग एकशे नऊ १०९
ज्ञानेश्वरी भाग एकशे नऊ (१०९)
अर्जुनाच्या चातुर्याने प्रसन्न झालेला ‘शिरोमणि सर्वज्ञांचा’ आता काय सांगेल ते पाहू -
बा महामते (अर्जुना), मला मिळवल्यावर पुन्हा परत संसारचक्रात न अडकणारेही दोन प्रकारचे असतात. खरे तर ‘मी’ नि ‘ते’ एकच आहोत पण वरवर पाहतां ते माझ्यापासून वेगळे वाटतात. पाण्यावर तळपणारे तरंग पाण्याहून भिन्न दिसत असले तरी ते मुळांत केवळ पाणीच ना ? किंवा, अलंकार सुवर्णाहून वेगळे भासतात, पण सुवर्णच नाही का ते ?
‘तैसे ज्ञानाचिये दिठी (दृष्टीने) । मजसीं अभिन्नचि ते किरीटी । येर (एऱ्हवीं) भिन्नपण तें उठी । अज्ञानास्तव ॥
“ममैवांशो जीवलोके जीवभूत: सनातन: ।
मन:षष्ठानीन्द्रियाणि प्रकृतिस्थानि कर्षति ॥१५/७॥”
(शरीरातील जीवात्मा हा माझाच अंश असून प्रकृतिजन्य मन आणि पाच इन्द्रियांना तो आपल्याकडे आकर्षित करत असतो)
अर्जुना, जीव जेव्हा स्वत:ला शरीर मानतो तेव्हा तो माझ्यापेक्षा वेगळा मानून माझा केवळ एक अंश आहे असे समजतो. असे पहा, वाऱ्याचा संपर्क होऊन सागरावर लाटा उमटतात आणि त्या आपल्याला सागराचा लहानसा अंश मानतात. अगदी तसेच देहाभिमानामुळे तो जन्म मृत्यु इत्यादींना खरे मानतो, त्याला मी जीवलोक. किंवा संसार असे म्हणतो. चंद्रबिंब पाण्यात असूनही चंद्र जसा नामानिराळा असतो तसा विविध देहांमध्ये राहात असूनही मी देहातीत असतो.
असे पहा, कुंकवावर जर कांच ठेवली तर तीही लाल दिसते, किंवा केसांच्या गुंतळ्यावर ती ठेवली तर ती भंगलेली वाटते. तसे माझे कायम असणे नि सतत कार्यमग्न राहणे हे जरी कर्ता, भोक्ता असे वाटत असले तरी तो केवळ भ्रम होय !
फार काय सांगूं, निर्लेप असा आत्मा प्रकृतीशी तद्रूप होतांच जन्म-मरणादि देहधर्म आपल्यांत खरेपणाने पाहू लागतो. शिवाय मन नि पंचेन्द्रियें ही प्रकृतीचे आधीन असलेली इंद्रियें आपली मानून तसे वागूं लागतो.
‘जैसे स्वप्नीं परिव्राजें (संन्यासी) । आपणपयां आपण कुटुंब होईजे । मग तयाचेनि धांविजे । मोहें सैरा ॥
‘तैसा आपुलिया विस्मृती । आत्मा आपणचि प्रकृतिसाारिखा गमोनि (मानून) पुढती (पुन्हा) । तियेसीचि भजे ॥ (त्याप्रमाणे आपले मूळ स्वरूप विसरून स्वत:ला प्रकृतिसारखा मानून पुन्हा तिच्याच तालावर नाचतो)
मनोरथावर आरूढ होऊन श्रवणेंद्रियाचे द्वारातून बाहेर पडून तो शब्दांच्या रानावनांत फिरू लागतो आणि तेवढ्यांत प्रकृतीचा लगाम त्याला त्वचेच्या स्पर्षसुखाचे घनघोर अरण्यांत ओढून नेतो, तर कधीं नेत्रांच्या दारातून बाहेर पडून रूपाच्या डोंगरावर सैरावैरा हिंडतो !
कधीं रसनेंद्रियांच्या गुहेंत शिरतो तर कधी सुगंधाने बागेत रमतो हा जीव !
‘ऐसेनि दैहेन्द्रिय नायकें । धरूनि मन जवळिकें । भोगिजती शब्दादिकें । विषयभरणें ॥ (अशा प्रकारे हा ‘देहाभिमानी’ जीव मनाला गळामिठी मारून शब्दादि विषयांचा उपभोग घेतो)
व्वाहवा ! किती सुंदर वर्णन नाही ?
क्रमश:......!
