श्री ज्ञानेश्वरी नित्यपाठ ।। श्रीहरि ।।
ज्ञानेश्वरी नित्यपाठ
ओम नमोजी आद्या । वेद प्रतिपाद्या । जयजय स्वसंवेद्या । आत्मरूपा ।।१।।
देवा तूंचि गणेशु । सकळ मतिप्रकाशु ।
म्हणणे निवृत्तिदासु । अवधारिजोजी ।।२।।
आतां अभिनव वाग्विलासिनी । जे चातुर्यार्थ कलाकामिनी । श्रीशारदा विश्वमोहिनी । नमिली मियां ।।३।।
मज हृदयीं सदगुरू । जेणें तारिलों हा संसारपूरू। म्हणौनि विशेषें अत्यादरू । विवेकावरी ।।४।।
या उपाधिमाजीं गुप्त । चैतन्य असे सर्वगत ।तें तत्वज्ञ संत । स्वीकारिती ।।५।।
उपजें तें नाशें । नाशलें पुनरपि दिसे । हें घटिकायंत्र तैसें । परिभ्रमें गा ।।६।
जैसें मार्गेचि चालतां । अपावो न पवे सर्वथा ।
कां दीपाधारें वर्ततां नाडळिजे ।।७।।
तयापरी पार्था । स्वधर्में राहाटतां । सकळकामपूर्णता । सहजें होय ।।८।।
सुखीं संतोषां न यावें । दु:खीं विषादां न भजावें । आणि लाभालाभ न धरावें । मनामाजीं ।।९।।
आपणयां उचितां । स्वधर्में राहाटतां । जें पावें तें निवान्तां । साहोनि जावें ।।१०।।
आम्हीं समस्तहि विचारिलें । तंव ऐसेचि हें मना आलें । जे न सांडिजें तुवां आपुलें । विहित कर्म ।।११।।
परि कर्मफळीं आस न धरावी । आणि कुकर्मीं संगती न व्हावी । हे सत्क्रियाचि आचरावी । हेतुविण ।।१२।
तूं योगयुक्त होऊनि । फळाचा संग टाकूनि । मग अर्जुना चित्त देऊनि । करीं कर्में ।।१३।।
परि आदरिलें कर्म दैवें । जरी समाप्तीतें पावें । तरि विशेषें तेथ तोषावें । हें हि नको ।।१४।।
कां निमित्तें कोणें एकें । तें सिध्दी न वचतां ठाके । तरी तेथीचेनि अपरितोखें । क्षोभावें ना ।।१५।।
देखें जेतुलेनि कर्म निपजें । तेतुलें आदिपुरूषीं अर्पिजे । तरी परिपूर्ण सहजें । जाहलें जाण ।।१६।।
म्हणौनि जें जें उचित । आणि अवसरेंकरूनि प्राप्त । तें कर्म हेतुरहित । आचरे तूं ।।१७।।
देखें अनुक्रमाधारें । स्वधर्म जो आचरे ।तो मोक्ष तेणें व्यापारें । निश्चित पावें ।।१८
स्वधर्म जो बापा । तो नित्ययज्ञ जाण पां । म्हणौनि वर्ततां ते थ पापा । संचारू नाही ।।१९।।
हा निजधर्म जैं सांडे । आणि कुकर्मीं रति घडे । तैंचि बंध पडे । सांसारिक ।।२०।।
म्हणौनि स्वधर्मानुष्ठान । तें अखंड यज्ञयाजन । जो करी तया बंधन । कहीं चि न घडे ।।२१।।
अगा जया जे विहित । तें ईश्वराचें मनोगत । म्हणौनि केलिया निभ्रान्त । सांपडेचि तो ।।२२।।
तें विहित कर्म पांडवा । आपुला अनन्य वोलावा । आणि हेंचि परम सेवा । मज सर्वात्मकाची ।।२३।।
तया सर्वात्मक ईश्वरा । स्वकर्मकुसुमांची वीरा ।पूजा केली होय अपारा । तोषालागीं ।।२४।।
तें क्रियाजात आघवें । जें जैसें निपजें स्वभावें । तें भावना करोनि करावें । माझियां मोहरा ।।२५।।
आणि हें कर्म मी कर्ता । कां आचरेन या अर्था । ऐसा अभिमान झणें चित्ता । रिगों देसी ।।२६।।
तुवां शरीरपरां नोहावें । कामनाजात सांडावें । मग अवसरोचित भोगावे । भोग सकळ ।।२७।।
तूं मानसा नियमु करीं । नश्चळु होय अंतरीं । मग कर्मेन्द्रियें व्यापारीं । वर्ततु सुखें ।।२८।।
परिस पां सव्यसाची । मूर्ति लाहोनि देहाची । खंती करिती कर्माची । ते गांवढे गा ।।२९।।
देश पां जनकादिक । कर्मजात अशेख ।
न सांडितां, मोक्षसुख । पावते जाहले ।।३०
देखें प्राप्तार्थ जाहले । ते निष्कामता पावले ।
तयांही कर्तव्य असे उरलें । लोकांलागीं ।।३१
मार्गीं अंधासरिसा । पुढे देखणाहि चाले जैसा ।
अज्ञाना प्रगटलात धर्म तैसा । आचरोनी ।।३२।।
एथ वडील जे जें करिती । तया नाम धर्म ठेविती
तेंचि येर अनुष्ठिती । सामान्य सकळ ।।३३।।
हें ऐसे असे स्वभावें । म्हणौनि कर्म न सांडावें ।
विशेषें आचरावे लागे । संतीं ।।३४।।
दीपाचेनि प्रकाशें । गृहींचें व्यापार जैसें ।
देहीं कर्मजात तैसें । योगयुक्ता ।।३५।।
तो कर्में करी सकळें । परी कर्मबंधा नाकळे ।
जैसें न सिंपे जळीं जळे ।पद्मपत्र ।।३६।।
तयाही देह एक कीर आथी । लौकिकीं सुखु:खीं तयातें म्हणती । परी आम्हातें ऐसी प्रतीति । परब्रह्मचि हा ।। ३७।।
देह तरी वरिचिलीकडे । आपुलियापरी हिंडे ।
परि बैसका न मोडे । मानसींची ।।३८।।
अर्जुना समत्व चित्ताचे । तेंचि सार जाण योगाचे
जेथे मन आदि बुद्धीचे । ऐक्य आथी ।।३९।।
देखें अखंडित प्रसन्नता । आथी जेथ चित्ता । तेथ रिगणें नाहीं समस्तां । संसारदु:खां ।।४०
जैसा अमृताचा निर्झरू । प्रसवे ज़याचा जठरू । तया क्षुधेतृषेचा अडदरू । कंहीचि नाहीं ।।४१
तैसें ह्रदय प्रसन्न होये । तरी दु:ख कैंचे कें आहे ।
तेथ आपैसि बुद्धी राहें । परमात्मरूपीं ।।४२
जैसा निर्वातींचा दीपु । सर्वथा नेणें कंपू । तैसा स्थिरबुद्धी स्व-स्वरूपु । योगयुक्त ।।४३।।
जया पुरूषाच्या ठायीं । कर्माचा तरी खेदु नाहीं
आणि फलापेक्षा कहीं । संचरेना ।।४४।।
आणि हैं कर्म मी करीन । अथवा आदरिलें सिद्धी नेईन । येणें संकल्पें जयाचें मन । विटाळेना ।।४५।।
ज्ञानाग्नीचेनि मुखें । जेणे जाळिलीं कर्में अशेखें । तो परब्रह्मचि मनुष्यवेखें । वोळख तूं ।।४६।।
तें ज्ञान पैं गा बरवें । जरी मनीं आथी जाणावें । तरी संतां या भजावें । सर्वस्वेंसी ।।४७।।
जे ज्ञानाचा कुरूठा । तेथ सेवा हा दारवंटा ।
तो स्याधीन करी सुभटा । वोळगोनी ।।४८।।
तरी तनुमनु जीवें । चरणांसि लागावें ।
आणि अगर्वता करावें । दास्य सकळ ।।४९।।
मग अपेक्षित जें आपुलें । तेही सांगती पुसिलें । जेणें अंत:करण बोधलें । संकल्पा न ये ।।५०।।
ते वेळीं आपणपेयां सहितें । इयें अशेषेहि भूतें ।
माझ्या स्वरूपीं अखंडितें । देखसी तूं ।।५१।।
ऐसें ज्ञानप्रकाशें पाहेल । तैं मोहांधकारू जाईल
जैं गुरूकृपा होईल । पार्था गा ।।५२।।
जरी कल्मषाचा आगरु । तूं भ्रांतीचा सागरू ।
व्यामोहाचा डोंगरू । होऊन अससी ।।५३।।
तरी ज्ञानशक्तिचेनि पाड़ें । हैं आघवेंचि गा थोकडें
ऐसें सामर्थ्य असे चोखडें । ज्ञानीं इयें ।।५४।।
मोटकें गुरूमुखें उदैजत दिसे । ह्रदयीं स्वयंभचि असे । प्रत्यक्ष फावों लागे तैसें । आपैसयाचि ।।५५।।
सांगें अग्नीस्तव धूम होये । तिये धूमीं काय अग्नि आहे ? । तैसा विकारू हा मी नोहें । ज़रि विकारला असे ।।५६।।
देह तंव पांचांचे झाले । हें कर्माचे गुणीं गुंथलें ।
भंवतसे चाकीं सूदलें । जन्ममृत्यूच्या ।।५७।।
हें काळानळाच्या तोंडीं । घातली लोणियाची उंडी। माशी पांख पाखडी । तंव हें सरे ।।५८।।
या देहाची हें दशा । आणि आत्मा तो एथ ऐसा । पैं नित्य सिद्ध आपैसा । अनादिपणें ।।५९।।
सकळ ना निष्कळ । अक्रिय ना क्रियाशीळ ।कृश ना स्थूळ । निर्गुणपणें ।।६०।।
आनंद ना निरानंद । एक ना विविध । मुक्त ना बद्ध । आत्मपणें ।।६१।।
ते परम तत्व पार्था । होती ते सर्वथा । जे आत्मानात्मव्यवस्था । राजहंस ।।६२।।
ऐसेनि जे निजज्ञानीं । खेळत सुखें त्रिभुवनीं । जगद्रूपा मनीं । सांठवूनि मातें ।।६३।।
हें विश्वचि माझें घर । ऐसी जयाची मती स्थिर । किंबहुना चराचर । आपण जाहला ।।६४।।
मग याहीवरी पार्था । माझियां भजनीं आस्था । तरी तयांते मी माथां । मुकुट करीं ।।६५।।
तो मीं वैकुंठीं न दिसे । वेळु एक भानुबिंबीं न दिसें वरी योगियांचीहि मानसें । उमरडोनि जाय ।।६६।।
परी तयांपाशीं पांडवा । मीं हारपला गिंवसावा । जेथ नामघोषु बरवा । करिती माझा ।। ६७
कृष्ण विष्णु हरि गोविंद । या नामाचे निखळ प्रबंध । माजीं आत्मचर्चा विशद । उदंड गाती ।।६७।।
जयांचिये वाचें माझे आलाप । दृष्टी भोगी माझेचि रूप । तयांचें मन संकल्प । माझेचि वाहे ।।६८।।
माझियां कीर्तीविण । जयांचें रिते नाहीं श्रवण । जयां सर्वांगीं भूषण । माझी सेवा ।।६९।।
ते पापयोनीहि होतु कां । ते श्रुताधीतहि न होतु का । परि मजसी तुकितां तुका । तुटी नाहीं ।।७१ ।।
तेंचि भलतेणें भावें । मन मज आंतु येतें होआवें । आलें तरी आघवें । मागील वावो ।।७२।।
जैसें तंवचि वहाळ वोहळ । जंव न पवती गंगाजळ । मग होऊन ठाकती केवळ । गंगारूप ।।७३।।
तैसें क्षत्री वैश्य स्त्रिया । कां शुद्र अंत्ययाजि इया । जाती तंवचि वेगळालिया । जंव न पवती मातें ।।७४।।
यालागीं पापयोनीहि अर्जुना । कां वैश्य शुद्र अंगना । मातें भजतां सदना । माझियां येती ।।७५।।
पैं भक्ती एकी मी जाणे । तेथ सानें थोर न म्हणें । आम्ही भावाचे पाहुणे । भलतेया ।।७६।।
येर पत्र पुष्प फळ । हें भजावया मिस केवळ । वांचुनि आमुचा लाग निष्कळ । भक्तितत्व ।।७७।।
मग भूतें हें भाष विसरला । जे दिठी मीचि आहे सूदला । म्हणौनि निर्वैर जाहला । सर्वत्र भजें ।।७८।।
हें समस्तहि श्रीवासुदेव । ऐसा प्रतीतिरसाचा वोतला भाव । म्हणौनि भक्तांमाजीं रावो । आणि ज्ञानिया तो चि ।।७९।।
तूं मन हें मीचि करीं । माझियां भजनीं प्रेम धरीं । सर्वत्र नमस्कारीं । मज एकातें ।।८०।।
माझेनि अनुसंधानें देख । संकल्पु जाळणें नि:शेख । मद्याजी चोख । याचिकांच नांव ।।८१।।
ऐसा मियां आथिला होसी । तेथ माझियाचि स्वरूपा पावसी । हें अंत:करणींचें तुजपाशीं । बोलिजत असें ।।८२।।
तूं मन बुद्धि साचेंसि । जरी माझियां स्वरूपीं अर्पिसी । तरी मातें चि गा पावसी । हें माझी भाक ।।८३।।
अथवा हें चित्त । मनबुद्धिसहित माझ्या हातीं अचंबित । न शकली देवों ।।८४।।
तरी गा ऐसें करीं । यया आठां पहारांमाझारीं । मोटकें निमिषभरीं । देतु जाय ।।८५।।
मग जें जें कां निमिख । देखेल माझें सुख । तेतुलें अरोचक । विषयीं घेईल ।।८६।।
पुनवेहूनि जैसें । शशिबिम्ब दिसें दिसें । हारपत अंवसें । नाहींचि होय ।।८७।।
तैसें भोगांआंतुनि निघतां । चित्त मजमाजीं रिगतां । हळूहळू पंडुसुता । मीचि होईल ।।८८।।
म्हणौनि अभ्यासासीं कांही । सर्वथा दुष्कर नाहीं । यालागीं माझ्याठायीं । अभ्यासें मीळ ।। ८९।।
कां जे यया मनाचें एक निकें । जे गोडीचिया ठाया सोके । म्हणौनि अनुभवसुखचि कवतिकें । जावीत जाइजे ।।९०।।
बळियें इन्द्रिये येती मना । मन एकवटे पवना । पवन सहजें गगना । मिळमिळीत लागे ।।९१।।
ऐसे नेणों काय आपैसें । तयातेंचि कीजे अभ्यासें । समाधि घर पुसे । मानसाचें ।।९२।।
ऐसा जो कामक्रोध लोभां । झाडी करोनि ठाके उभा । तोचि येवढिया लाभा । गोसावी होय ।।९३।।
पाहे पां ओम् तत्सत् ऐसें । हें बोलणें तेथ नेतसे । जेथुनि कां हे प्रकाशें । दृश्यजात ।।९४।।
सुवर्णमणि सोनया । ये कल्लोळु जैसा पाणिया । तैसा मज धनंजया । शरण ये तूं ।।९५।।
म्हणौनि मी होऊन मातें । सेवणें आहे आयितें । तें करीं हाता येते । ज्ञानेश येणें ।।९६।।
यालागीं सुमनु आणि शुद्धमति । जो अनिंदकु अनन्यगति । पैं गा गौप्यहि परी तयाप्रति । चावळिजे सुखें ।।९७।।
तरि प्रस्तुत आता गुणीं इहीं । तूं वांचुन आण्विक नाहीं । म्हणौनि गुज तरि तुझ्याठायीं । लपवून नये ।।९८।।
ते हे मंत्ररहस्य गीता । मेळवी जो माझियां भक्तां । अनन्यजीवना माता । बाळकां जैसी ।।९९।।
तैसी भक्तां गीतेसी । भेटी करी जो आदरेंसि । तो देहापाठीं मजसी । येकचि होय ।।१००।।
ऐसें सर्वरूपरूपसें । सर्वदृष्टिडोळसें । सर्वदेशनिवासें । बोलिलें श्रीकृष्णें ।।१०१।।
हें शब्देंविण संवादिजें । इन्द्रियां नेणतां भोगिजें । बोलांआदि झोंबिजें । प्रमेयासि ।।१०२।।
जें अपेक्षिजें विरक्तीं । सदा अनुभविजें संतीं । सोहंभावें पारंगतीं । रमिजे जेथ ।।१०३।।
हें गीतानाम विख्यात । सर्व वाड्ऱ्मयाचें मथित । आत्मा जेणें हस्तगत । रत्न होय ।।१०४।।
वत्साचेनि वोरसें । दुभतें होय घरोद्देशें । जालें पांडवाचें मिषें । जगदुध्दरण ।।१०५।।
आतां विश्वात्मकें देवें । येणें वाग्यज्ञें तोषावें । तोषोनि मज द्यावें । पसायदान हें ।।१०६।।
जे खळांची व्यंकटी सांडो । तयां सत्कर्मीं रति वाढो । भूतां परस्परें पडो । मैत्र जीवाचें ।।१०७।।
तेथ म्हणें श्रीविश्वेश्वरावो । हा होईल दानपसावो । येणें वरें ज्ञानदेवो । सुखिया झाला ।१०८।।
भरोनि सद्भावाची अंजुळी । मियां वोंवियां फुलें मोकळीं । अर्पिलीं अंघ्रियुगुलीं । विश्वरूपाच्या ।।१०९।।
इति श्री स्वामी स्वरूपानन्द संपादितं श्रीभावार्थदीपिका-सार-स्तोत्रं संपूर्णम् ।। हरयेनमह: । हरयेनमह: । हरयेनमह: ।।
श्रीकृषणार्पणमस्तु
# posted by prabhurahalkar.blogspot.com @ 10:45 PM
