Friday, June 13, 2025
प्रपोझ नि डिस्पोझ !
प्रपोज ॲंड डिस्पोझ !
आपल्या मराठीत एक छान वाक्प्रचार आहे, ‘मॅन प्रपोझेस ॲंड गॉड डिस्पोझेस्’ म्हणजे ढोबळमानाने मनाने हजार संकल्प केले तरी नियती तिला हवे तेच करवून घेते ! आता मला सांगा, या ‘नियती’चा ‘नियंता’ कोण असेल, कुठे असेल, कसा असेल ? वास्तविक तो नियंता म्हणजे परमात्मा, परमेश्वर, परब्रह्म असेल. कोणी पाहिलंय तें किंवा निदान अनुभवलंय ? आपल्याला असं सांगण्यात आलंय की प्रत्येकाची नियती किंवा नशीब ज्याचेत्याचे कर्मानुरूप घडत असते. सत्कर्म वा दुष्कर्माची तरी प्रेरणा कुठून येते हो ? असे काही बालिश प्रश्न असले तरी त्याचा सांगोपांग विचार करावासा वाटतोय आज. पहा तुम्हालाही काही सुचतंय का या गूढाचं गुपित.
संकल्प किंवा विकल्प यांची जननी ‘मन’ असली तरी त्या मनाची जडणघडण होते इच्छा वासना नि तदनुरूप विचारांमुळे. इच्छा नि वासनांची जननी साहाजिकच इंद्रियें, मूलत: ज्ञानेंद्रियें. या ज्ञानेंद्रियांचे विषय आहेत ‘तन्मात्रा’ अर्थात शब्द, स्पर्ष, रस, रूप नि गंध. हा सगळा पसारा मांडण्याचे कारण ‘प्रपोज नि डिस्पोज’ या विषयांचे चिंतन.
मुळात आपण जे काही ठरवितो ते अंमलात आणण्यासाठी थोडेबहुत प्रयत्न तर करावेच लागतात ना. त्या प्रयत्नांना बळ देण्यासाठी दृढ इच्छाशक्ती लागते. शिवाय मनातल्या मनात का होईना त्यांची कार्यपद्धती किंवा मोडस् ऑपरॅंडी आखावी लागते. या कार्यपद्धतीला किंवा खरेतर अशा संकल्पाला आपण प्रपोजल म्हणूया.
सरकारी हपिसांत एखादा ज्युनियर अधिकारी किंवा लेखनिक देखील ‘साहेबांच्या’ परवानगी साठी एखादा मुद्दा मांडतो नि क्वचित कधी ते प्रपोजल साहेब मोडीत काढतो, आऊटराइट ‘डिस्पोज् ऑफ’ करून टाकतो ! सर्कारी हपिसावरून आठवलं, कित्येक ‘फाईल्स’ शहानिशा न करतांच परस्पर डिस्पोज होतात. अशा वेळी त्या हपिसरला परमात्मा कसे म्हणतां येईल ? तो तर आपल्या कर्तव्य-कर्मांत गढून असणारा नाही का ?
कालच्या अहमगाबाद येथील विमान दुर्घटनेविषयी ऐकून बेचैन झालो. मनात आले की एकाच वेळी शेकडो प्रवासी काय म्हणून मारले गेले, प्रत्येकाची नियती एकाच वेळी कशी काय फिरली ? खरोखर अनाकलनीय, अतर्क्य आहे हा नियतीचा खेळ किंवा खेळखंडोबा !
त्यांतील प्रत्येक प्रवाशाचे काही ना काही संकल्प असतीलच ना, मग ते सर्व एका झटटक्यांत कसे काय डिस्पोज झाले ?
‘कुदरत की गती न्यारी’ म्हणतात हेच खरं !
रहाळकर
१३ जून २०२५.
Monday, May 26, 2025
दुई हाथ !
दुई हाथ !
दुई हाथ म्हणजे दोन हात ! कुणाशी हमरीतुमरीवर यायचे किंवा जायचे असेल तर म्हणतात होऊन जाऊंद्या दोन दोन हात, मात्र तेच दोन हात अपुरे पडूं शकतात कुणाला मदत करायला किंवा सांवरायला. म्हटलेच आहे ‘देतां किती देशिल दोन करांनी'……(घेशील ? ) …..वगैरे. असो.
खरोखर, परमेश्वराने आपल्याला दोनच हात का दिलेत स्वत:पाशी चार, सहा, आठ किंवा सहस्त्र असूनही आणि हे दोन हातही कधीमधी अपुरे का वाटतात ? बरे ते कसेही असले तरी आपण आपले दोन्ही हात तरी योग्यप्रकारें वापरतो काय ?
आमच्या सिंगापूर भेटीत मला एक नवीन धडा शिकतां आला. तिथें दुकानांत, मॉलवर, बस किंवा ट्रेनचे तिकिट काढताना होणाऱ्या व्यवहारांत पैसे देताना किंवा घेताना दोन्ही हात एकत्र असत. अर्थात प्रामुख्याने उत्तर हिंदुस्थानात पैशाची किंवा वस्तूंची देवाणघेवाण करताना एक हात वापरला तरी दुसरा हात हमखास पहिल्या हाताच्या कोपरावर ठेवलेला लक्षात येई, अगदी पूजा वगैरे सांगताना भटजी नवऱ्याच्या हाताला हात लावायची सूचना देतात तसा !
खूप वर्षांपूर्वी स्वामींना कोणीतरी प्रश्न विचारला होता की स्वामी भारताच्या वाढत्या लोकसंख्येला आवर कसा घालता येईल, अन्नधान्य पाणी कसे पुरे पडेल, त्यावर स्वामी म्हणाले होते की अरे प्रत्येक येणाऱ्या मुखाबरोबरोबरच मी प्रत्येकाला दोन दोन हात देखील पुरवत आलोंय ना. तेच हात त्याने योग्यप्रकारे वापरले तर कशाचीच उणीव भासणार नाही ! अर्थात याचा प्रत्यक्ष संबंध कुशल कर्मयोगाशी निगडीत आहे हे जाणत्यांच्या लक्षात आलेच असेल म्हणा.
आपल्या प्रत्येकाला दोन दोन हात दिलेत ते केवळ गोट्या खेळायला नसून त्यांचा सदुपयोग करण्यासाठी आहेत. ‘सर्वभूतहितेरत:’ या उक्तीचा प्रत्यक्ष वापर करण्यासाठी हे हात आहेत पहा.
अचानक पाडगावकरांच्या सुंदर पंक्ती आठवल्या. ते म्हणतात - ‘हात हवे मज तसले कणखर , कर्मयोग साकार ज्यांमधें किंवा हात हवे मज नितांत वत्सल क्षमाशील जे क्षमेहुनिही नि पुण्यशील जे गंगेहुनिही , अथवा हात हवे मज तसले अद्भुत सृजनशील जे दिव्य कलाधर , किंवा हात हवे मज तसले मंगल, मध्यरात्रिच्या प्रशांत प्रहरीं जग सारे निद्रित असताना- असतांना नभ नक्षत्रांकित, गिरि पद्मासनीं ध्यानावस्थित चराचराचे मैत्र दाटुनी सहजच जे प्रार्थनेत जुळती, सहजच जे प्रार्थनेंत स्फुरती, जे चिरजागृत जे करूणामय, जे चिरयौवन, जे मृत्युंजय जे अमृतमय आशिर्वादच मूर्तिमंत जे, उरले जे उपकारापुरते, हात हवे मज असले मंगल पवित्र सुंदर’ ! ! !
वाह ! क्या बात है, और क्या चाहिये किसीको ! !
रहाळकर
२६ मे २०२५.
